Υδρευση και αποχέτευση στην αρχαία Μεσσήνη

Αριστον μεν ύδωρ ο δε χρυσός αιθόμενον πυρ άτε διαπρέπει νυκτί μεγάνορα έξοχα πλούτου» Πίνδαρος Ολυμπιόνικος Ι,1 (476 π.Χ.) 

Τίποτε καλύτερο από το νερό, διακηρύσσει ο διάσημος Βοιωτός ποιητής του 5ου αι. π.Χ. Πίνδαρος - και συμφωνούν μαζί του όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι και οι ποιητές. Ο Αριστοτέλης (Πολιτεία 1330b, 8- 14) υποστηρίζει ότι η υγεία των κατοίκων εξαρτάται από την θέση και τον προσανατολισμό μιας πόλης αλλά και από την ύπαρξη υγιούς νερού: προϋποθέσεις που τηρούνται απόλυτα στην περίπτωση της αρχαίας Μεσσήνης. 

Η ιστορία της διαχείριση του νερού από τον άνθρωπο χάνεται στα βάθη των χιλιετιών. Ολοι οι μεγάλοι πολιτισμοί έχουν τις ρίζες τους στο νερό, αναπτύχθηκαν κατά μήκος ποταμών όπως οι Τίγρης και Ευφράτης στη Μεσοποταμία, ο Νείλος στην Αίγυπτο, ο Γιαγκ Τσε Γιαγκ στην Κίνα, ο Βράχμα Πούτρα στις Ινδίες, ο Αμαζόνιος στη Νότιο Αμερική, ο Δούναβης, ο Βόλγας, ο Τίβερης και άλλοι στην Ευρώπη, ο Αλιάκμων, ο Αξιός, ο Νέστος, ο Πηνειός, ο Πάμισος, ο Ευρώτας στον ελλαδικό κορμό. Πρέπει να ανατρέξουμε στην Ιστορία για να κατανοήσουμε τη σχέση του νερού με την ανάπτυξη των πολιτισμών, την τεχνολογία του νερού, τη χρήση του στην λατρεία αλλά και στην ιατρική. Οι πηγές νερού αποτελούσαν σημαντικούς τόπους αναζήτησης θεραπείας, παράλληλα με τα ιερά και τους οίκους θεραπείας που είναι γνωστοί με το λατινικό τους όνομα tabernae medicae στην Πομπηία και σε άλλες πόλεις. 

ΘΑΥΜΑΣΤΑ ΥΔΡΑΥΛΙΚΑ ΕΡΓΑ ΥΠΟΔΟΜΗΣ 

Τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης προϋποθέτουν την δημιουργία των πόλεων και ειδικές γνώσεις σε θέματα υδρογεωλογίας, υδρομηχανικής κ.λπ., που σχετίζονται με φυσικές πηγές, φράγματα, κρηναία οικοδομήματα, σήραγγες, φρέατα, πήλινους ή μεταλλικούς αγωγούς νερού, αποχετεύσεις, αποχωρητήρια και λουτρά ιδιωτικά και δημόσια. Οι Ετρούσκοι είχαν τη φήμη έμπειρων μηχανικών σε θέματα υδραυλικών εγκαταστάσεων και συστήματα αποχέτευσης τα οποία στάθηκαν πρότυπο για τους Ρωμαίους. Η μεγάλη υπόνομος (Cloaca maxima) της Ρώμης του 600 π.Χ. κατασκευάστηκε από Ετρούσκους τεχνικούς, όπως και το πρώτο υδραγωγείο αργότερα, το 312 π.Χ. 

Ολες οι αρχαίες πόλεις, όπως και η Μεσσήνη, διατηρούσαν ένα σύστημα κτιστών υπονόμων μεγάλων διαστάσεων που διέσχιζαν υπογείως ολόκληρο το οδικό δίκτυο για να συγκεντρώνουν τα ακάθαρτα νερά από τα φρεάτια των οδών και τους αγωγούς των σπιτιών και να τα διοχετεύουν με φυσική ροή στα πλησιέστερα ρεύματα και ποτάμια. Στους υπονόμους κατέληγαν και τα όμβρια ύδατα που έπεφταν από τις στέγες των οικιών και κυρίως των δημόσιων οικοδομημάτων και των ναών. Εργα κοινής ωφελείας όπως οι αύλακες και οι αγωγοί συλλογής των όμβριων και των ακάθαρτων νερών από τις κατοικίες στις πόλεις μαρτυρούνται από τα αρχαϊκά χρόνια και αποδίδονται στους τυράννους της Σάμου, των Μεγάρων, της Αθήνα και της Κορίνθου. Στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ανοίγεται στην αγορά των Αθηνών μεγάλη δημόσια υπόνομος. 

Στην αρχαϊκή και κλασική Ελλάδα φημισμένες ήταν, η Κρήνη του Θεαγένη στα Μέγαρα, το Ευπαλίνειον όρυγμα στη Σάμο, οι Κρήνες Γλαύκη και Πειρήνη στην Κόρινθο, η Κλεψύδρα στην Αθήνα και η Εννεάκρουνος που υδρεύονταν από την Καλλιρρόη, η Κασταλία των Δελφών και άλλες. Στα ελληνιστικά χρόνια, τα παραδείγματα υδραγωγείων, σιφονιών, κρηνών, συστημάτων ύδρευσης και αποχέτευσης πολλαπλασιάζονται. 

ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ 

Ενα από τα σημαντικότερα προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπισθεί και να λυθεί οριστικά προς όφελος της πρωτεύουσας Μεσσήνης και των κατοίκων της ήταν αυτό της ύδρευσης και της αποχέτευσης ήδη από την πρώτη αρχή του σχεδιασμού της πόλης και της ανέγερσης των οικοδομημάτων. H υδραυλική τεχνολογία εμφανίζεται ιδιαίτερα αναπτυγμένη στη Μεσσήνη, λόγω της ειδικής μορφολογίας του εδάφους με τις απότομες κλίσεις - και κυρίως λόγω της παρουσίας πλούσιου υδροφόρου ορίζοντα που εκτονώνεται μέσω των πηγών περιφερικά γύρω στον ασβεστολιθικό ορεινό όγκο της Ιθώμης, όπου αυτός έρχεται σε επαφή με το υποκείμενο αδιάβροχο σχιστολιθικό πέτρωμα. 

H σημαντικότερη πηγή νερού της Mεσσήνης ήταν και είναι ακόμη σήμερα η κρήνη Kλεψύδρα. Aπό αυτήν υδρευόταν στην αρχαιότητα ολόκληρη η πόλη, από αυτήν υδρεύεται και σήμερα ο σύγχρονος οικισμός της κοινότητας του Mαυροματίου με δροσερό, καθαρό και υγιεινό νερό. Στο βαθύ μαύρο γυαλιστερό “μάτι της πηγής” οφείλει το όνομά του το χωριό. "Mάτια" ονομάζονται ακόμη σήμερα από τους κατοίκους του χωριού Αγιος Φλώρος οι πλούσιες πηγές του ποταμού Πάμισου. 

Tο ανάλημμα της πηγής Κλεψύδρας σώζει ακόμη μέρος της αρχαίας τοιχοδομίας στην κατώτατη σειρά λίθων. Σώζονται επίσης οι λαξευμένες στο ασβεστολιθικό πέτρωμα οξυκόρυφες σήραγγες, οι οποίες προχωρούν στην καρδιά του βουνού για να συλλέξουν το νερό που αναβλύζει άφθονο από τους τρεις κρουνούς. Mπροστά από το ανάλημμα της Kρήνης υπήρχε προστώο με κιονοστοιχία. Σώζεται μέρος της πλακόστρωσης του προστώου και του στυλοβάτη της κιονοστοιχίας. 

Mεταξύ της Kρήνης και της Βυζαντινής εκκλησίας του Αϊ-Γιάννη Pιγανά, η ανασκαφή έφερε στο φως κατάλοιπα αρχαίου ιερού και αποθέτη που περιείχε προσφορές στην θεότητα του νερού, τον Aχελώο: πήλινα ειδώλια ανθρώπων και ζώων, θραύσματα αγγείων, μεταλλικά αντικείμενα και μια ελληνιστική επιγραφή χαραγμένη στη λίθινη βάση ενός αγαλματίδιου, η οποία έχει ως εξής: «Aχελώωι Tίμεον». Δηλαδή, στον Αχελώο (ανέθεσε) η κόρη Τίμεον κάποιο αγαλμάτιο, που δεν σώθηκε. 

ΟΙ ΘΕΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΠΟΤΑΜΩΝ 

Ο Αχελώος, το μεγάλο ορμητικό ποτάμι της Ακαρνανίας, είχε δώσει το όνομά του σε ποτάμιες θεότητες που είχαν γίνει αντικείμενο λατρείας και δέχονταν προσφορές για τις γονιμικές και θεραπευτικές τους ιδιότητες - όπως ο Αλφειός της Ηλείας και κυρίως ο Πάμισος της Μεσσηνίας, το ιερό του οποίου βρίσκεται στις πλούσιες πηγές του στο σημερινό χωριό Αγιος Φλώρος. Oρισμένα θραύσματα αγγείων που βρέθηκαν στο ιερό του Αχελώου της κρήνης Κλεψύδρας και χρονολογούνται στον 8ο αι. π.X. αποτελούν μάρτυρες της παλαιότητας της λατρείας και της σημασίας του νερού για τη ζωή της πόλης και την υγεία των κατοίκων. Πήλινος αγωγός οδηγούσε το νερό στην κάτω πόλη και κατέληγε στη BΔ γωνία της αγοράς, όπου βρίσκεται η μεγάλη Kρήνη Aρσινόη. Η Αρσινόη, όπως υπογραμμίζεται παρακάτω, ήταν ένα Νυμφαίο μνημειακών διαστάσεων με πλούσιο αγαλματικό διάκοσμο, το οποίο τροφοδοτούσε με πόσιμο νερό ολόκληρη την πόλη. Tις καθημερινές ανάγκες σε νερό κάλυπταν βεβαίως και τα πολυάριθμα πηγάδια που -μόνο όσα έχουν ως τώρα εντοπιστεί στις ανασκαφές- ξεπερνούν σε αριθμό τα τριάντα. 

 Λεπτομερής και... έγκαιρος πολεοδομικός σχεδιασμός 

Eιδική μέριμνα είχε ληφθεί στην αρχαία Μεσσήνη για τη συλλογή των βρόχινων νερών από τις στέγες των δημόσιων οικοδομημάτων και των ναών, ώστε να μην λιμνάζουν και δημιουργούν προβλήματα στα θεμέλια των οικοδομημάτων και κυρίως στην υγεία των κατοίκων. Λίθινα επιμελημένα ανοικτά αυλάκια τοποθετημένα κατά μήκος του στυλοβάτη όλων των στοών, με ελλειψοειδείς κοιλότητες κατά κανονικά διαστήματα (που λειτουργούσαν ως φρεάτια καθαρισμού), οδηγούσαν το νερό στους μεγάλους αποχετευτικούς αγωγούς, τους τοποθετημένους στο μέσο των δρόμων της πόλης: ένα δίκτυο αποχέτευσης που λειτουργούσε αποτελεσματικά κατά την αρχαιότητα και εξακολουθεί να λειτουργεί ακόμα σήμερα, παρά την απόφραξη των περισσότερων αγωγών κατά τη διάρκεια του 3ου και 4ου αι. μ.X., όταν άρχισε να καταρρέει και να εγκαταλείπεται η πόλη. Tο νερό που έρρεε μέσα από τους αγωγούς των οδών οδηγείτο στο χαμηλότερο σημείο στης πόλης, όπου βρίσκεται το Στάδιο και οι στοές του Γυμνασίου. Συγκεκριμένα περνούσε πίσω από τη δυτική στοά του Γυμνασίου και χυνόταν έξω από τα τείχη της πόλης, στα νότια. Στην πορεία του μετέφερε τα πάσης φύσεως απόβλητα τα προερχόμενα από τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων, συμπεριλαμβανομένων και των υγρών και στερεών κατάλοιπων που άφηναν οι έφηβοι στα αποχωρητήρια του Γυμνασίου. Πρόκειται ένα σύστημα αποχέτευσης ενταγμένο στον γενικό πολεοδομικό σχεδιασμό, που λάμβανε μέριμνα για καθαριότητα της πρωτεύουσας Μεσσήνης και εξασφάλιζε υγιεινές συνθήκες διαβίωσης για τους κατοίκους της.