ΤΟ ΠΡΙΓΚΙΠΑΤΟ ΤΟΥ ΜΟΡΙΑ Η εποχή των Ναβαρραίων

Μετά το θάνατο του άκληρου Φιλίππου Β΄ το 1373, ο τίτλος του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης και η ηγεμονία της Αχαΐας κληρονομήθηκαν το 1380 από τον ανεψιό του Ιάκωβο ντε Μπω, γιο της αδελφής του Μαργαρίτας, χήρας του βασιλιά Εδουάρδου Μπαλιόλ (Baliol) της Σκοτίας. Η Μαργαρίτα ήταν παντρεμένη με τον Φρανσουά ντε Μπω (de Baux), δούκα τoυ Αδρία. Το 1380 ο Ιάκωβος ντε Μπω, επίτιμος αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης και ηγεμόνας της Αχαΐας, πίστεψε ότι ήλθε η κατάλληλη στιγμή να καταλάβει τις ελληνικές κτήσεις του με τη βοήθεια των Ναβαρραίων. Η αντίπαλός του Ιωάννα είχε κηρυχθεί έκπτωτη από τον πάπα Ουρβανό ΣΤ΄ (1378-1389) και είχε δολοφονηθεί στις 22 Μαΐου του 1382. Οι συνθήκες στην Ελλάδα φαίνονταν ευνοϊκές για τα σχέδιά του. 

Οι Ναβαρραίοι μετά τις πολεμικές επιτυχίες τους στην κεντρική Ελλάδα πέρασαν στην Πελοπόννησο χωρίς να βρουν αντίσταση από τους Ιωαννίτες ιππότες, οι οποίοι εγκατέλειψαν την ηγεμονία πριν ακόμα λήξει η πενταετία της μίσθωσης. Οι Ναβαρραίοι έγιναν οι ουσιαστικοί κύριοι της ηγεμονίας της Αχαΐας, έστω και αν τα κληρονομικά δικαιώματα, πραγματικά ή φανταστικά, ανήκαν στους απόντες μεγαλόσχημους. Ο Ιάκωβος ντε Μπω πέθανε στον Τάραντα το 1383. 

ΑΝΗΣΥΧΟΥΝ ΟΙ ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΟΙ 

Το 1386, διαδέχτηκε τον Ναβαρραίο Κοκερέλ ως επίτροπος ο Πέδρο, ο φημισμένος νόθος του Σαν Σουπερέν. Οι Ναβαρραίοι συμπεριφέρονταν ως κατακτητές στο Μοριά και μοίραζαν αναμεταξύ τους τα παλαιά τιμάρια. Οταν κατέλαβαν το Ναβαρίνο και την Ανδρούσα (Εικ. 1), οι Βενετσιάνοι της Μεθώνης και της Κορώνης άρχισαν να ανησυχούν. Ο Ερέδια (Heredia) και οι ιππότες του Αγίου Ιωάννη διατηρούσαν το ενδιαφέρον τους για την Πελοπόννησο, χωρίς ωστόσο να καταφέρνουν τίποτε ουσιαστικό. Με εντολή του Ερέδια γράφτηκε το 1393 στην Αβινιόν, όπου διέμενε τότε ο ίδιος, η αραγονέζικη διασκευή του Χρονικού του Μορέως, γνωστή ως «Libro de los fechos» που περιγράφει την τελευταία περίοδο της Λατινοκρατίας. 

Ο ΦΙΛΕΛΛΗΝΑΣ ΝΕΡΙΟ ΑΤΖΑΓΙΟΛΙ ΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ 

Στο μεταξύ, από το 1385 ως το 1388 το Κάστρο της Αθήνας μαζί με άλλα είχε πέσει στα χέρια του Νέριο Ατζαγιόλι. Η καταλανοκρατία είχε καταλυθεί οριστικά στην επικράτειά του. Η φιλελληνική πολιτική του Φλωρεντινού ουμανιστή Νέριο ήταν σωστά προγραμματισμένη και ευνόησε τους λαϊκούς. Τα Ελληνικά γίνονται για πρώτη φορά επίσημη γλώσσα στη διοίκηση της Αθήνας. Πολλοί Φλωρεντινοί μεταφράζουν τα ονόματά τους στα ελληνικά, όπως οι Μέδικοι που μετονομάστηκαν σε Ιατροί (και Ιατρόπουλοι). Εδωσε τη συγκατάθεσή του για εγκατάσταση Ελληνα μητροπολίτη στην πόλη της Αθήνας, χωρίς να αφαιρέσει βέβαια την εξουσία από το Λατίνο επίσκοπο που ήταν εγκατεστημένος στην Ακρόπολη. 

Οι κατακτητικές εντούτοις βλέψεις του Νέριο στην Πελοπόννησο, ιδιαίτερα στην Αργολίδα δεν του βγήκαν σε καλό. Δέχτηκε απερίσκεπτα πρόσκληση των Ναβαρραίων για συνάντηση, με αποτέλεσμα να συλληφθεί από τον μέγα κοντόσταυλο του Μοριά, τον Γενοβέζο Ασάνη Ζαχαρία, με εντολή του Πέδρο ντε Σαν Σουπερέν. Φυλακίστηκε για ένα περίπου χρόνο κοντά στη Βοστίτσα και στο μεσογειακό κάστρο της Λιστρίνας κοντά στην Πάτρα. Ελευθερώθηκε το 1390 με τη μεσολάβηση των Βενετσιάνων, αφού έδωσε την κόρη του, κόμισσα της Κεφαλλονιάς, ως όμηρο στη Χαλκίδα, παρέδωσε την πόλη και το κάστρο των Μεγάρων και κατέβαλε την αξία των εμπορευμάτων που είχε στην Κόρινθο (12-15.000 δουκάτα). 

Οι Ναβαρραίοι τον εκβίασαν και για μεγάλο ποσό λύτρων, προκειμένου να τον ελευθερώσουν. Αναγκάστηκε τελικά να δώσει εντολή να λιώσουν τις αργυρές πλάκες των πυλών του Παρθενώνα, που είχε μετατραπεί σε εκκλησία, γνωστή ως Παναγία η Αθηνιώτισσα, και να κατάσχει τα χρυσά και αργυρά αφιερώματά της, καθώς και της μητρόπολης της Κορίνθου για να κερδίσει την ελευθερία του από τους άπληστους Ναβαρραίους. Μετά την απελευθέρωσή του ο Νέριο παρακίνησε τον αδελφό και κληρονόμο του Λουδοβίκου, τον Αμαδέο Ζ της Σαβοΐας (Amadeo de Savoy), μνηστήρα του Πριγκιπάτου του Μοριά, να εισβάλει στην Πελοπόννησο με τις ευλογίες του πάπα της Αβινιόν Κλήμη Ζ' (1384- 1394). Οι Βενετσιάνοι και οι Ναβαρραίοι θορυβημένοι από μια τουρκική επιδρομή δέχτηκαν το 1391 υπό όρους να αναγνωρίσουν τις απαιτήσεις του. Ο Ναβαρραίος γενικός επίτροπος Πέτρος Μπορντό ντε Σουπεράν (Bordo de St Souperan) κράτησε για τον εαυτό του τις καλύτερες ηγεμονικές και βαρονικές περιοχές της Ηλείας και της Μεσσηνίας, στις οποίες περιλαμβάνονταν η Ανδρούσα, πρωτεύουσα τότε της ηγεμονίας, και η Καλαμάτα, το παλιό οικογενειακό τιμάριο των Βιλλεαρδουίνων. Δεύτερος σε αριθμό κτήσεων ερχόταν ο Ασάνης Ζαχαρίας, ενώ το Ναβαρίνο (Ζόγκλο) βρισκόταν στα χέρια Ναβαρραίων τυχοδιωκτών. 

Ο Αμαδέο Ζ' δεν κατάφερε να καταλάβει τις κτήσεις του στην Πελοπόννησο με τη βοήθεια του Νέριο, γιατί αιφνίδιος θάνατος του συγγενή του Κόμητα της Σαβοΐας τον ανάγκασε να επιστρέψει άπρακτος στην Ιταλία. 

Η ΑΠΕΙΛΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ 

Το 1387/8 τουρκικά στίφη έκαναν την εμφάνισή τους στο Μοριά, ενώ το 1391 ο φοβερός Εβρενός μπέης (γνωστός και ως Βρανέζης), που είχε κληθεί από τους Ναβαρραίους να τους βοηθήσει στην επίθεση ενάντια στο Δεσπότη του Μυστρά, κατέλαβε το Λεοντάρι και το παλιό κάστρο της Ακοβας. Αμέσως μετά ήρθε η σειρά της Θεσσαλίας, της Βοιωτίας και της Αττικής. 

Το 1393 ο Βαγιαζίτ Α', επονομαζόμενος ο Κεραυνός (Γιλδιρίμ), αποφάσισε να προσαρτήσει μέρος της Βόρειας Ελλάδας: Κατέλαβε τα Φάρσαλα και τον Δομοκό και προχώρησε στο ισχυρό φρούριο της Λαμίας που του το παρέδωσε αμαχητί ο Ελληνας επίσκοπος. Η Νέα Πάτρα (Υπάτη) έπεσε, ενώ και άλλα κάστρα του παραδόθηκαν με όρους. Την ίδια μοίρα είχαν και τα Σάλωνα που παραδόθηκαν το 1394 στο Σουλτάνο από τον επίσκοπο Σεραφείμ σε μια απέλπιδα προσπάθεια να απαλλαγεί από ένα σατανικό ιερέα, εραστή της Κόμισσας των Σαλώνων. Ο Νέριο ξέφυγε για την ώρα τον κίνδυνο, αλλά ζήτησε τη βοήθεια του βασιλιά της Νάπολης Λαντίσλαου ενάντια στους Τούρκους, οι οποίοι σκότωναν και βασάνιζαν τους χριστιανούς της ηγεμονίας της Αχαΐας στο Μοριά. Ο Νέριο τιμήθηκε τότε επίσημα από το βασιλιά Λαντίσλαο με τον τίτλο του δούκα της Αθήνας. Ο αδελφός του Δονάτος ορίστηκε κληρονόμος του, ενώ ο δεύτερος αδελφός του καρδινάλιος Αγγελος Ατζαγιόλι διορίστηκε βάιλος του Πριγκιπάτου της Αχαΐας. 

Η ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΑΧΗ 

Ο Νέριο δεν πρόλαβε να χαρεί τους τίτλους και να πραγματοποιήσει τις φιλοδοξίες του, γιατί πέθανε στις 25 Σεπτεμβρίου του 1394 στην Κόρινθο, φορτωμένος πάντως με τιμητικές διακρίσεις. Ενταφιάστηκε στον Παρθενώνα. Στη διαθήκη του όρισε μεταξύ άλλων να επενδυθούν και πάλι με ασήμι οι πόρτες του Παρθενώνα, να επιστραφούν οι θησαυροί που είχε σε ώρα ανάγκης αφαιρέσει και να συντηρείται η εκκλησία της Παναγιάς της Αθηνιώτισσας με τα έσοδα του ιπποτροφείου του. Ορισε επίσης να κτιστεί και ένα πτωχοκομείο στο Ναύπλιο από τα έσοδα των αργολικών του κτήσεων, το οποίο επισκευάστηκε αργότερα από τον Καποδίστρια και χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. 

Η γυναίκα του Νέριο, η Agnese Sarraceno είχε πεθάνει τρεις μήνες νωρίτερα, για το λόγο αυτό όρισε γενικό κληρονόμο του την δεύτερη κόρη του Φραντζέσκα, δούκισσα των Μεγάρων, σύζυγο του Κάρλο Α' Τόκκο (Tocco), δούκα της Λευκάδας. Στην πρώτη κόρη του την Βαρθολομέα, κυρά της Κορίνθου, την ομορφότερη γυναίκα της εποχής, κατά τον ιστορικό Χαλκοκονδύλη, άφηνε μόνο 9.700 δουκάτα που του χρωστούσε ο σύζυγός της Θεόδωρος Ι Παλαιολόγος, δεσπότης του Μυστρά. Στο νόθο γιο του Αντώνιο (καρπό της σχέσης του με τη Μαρία, κόρη του πιστού του Ελληνα νοτάριου Δημήτριου Ρέντη) παραχωρούσε τη διοίκηση της Θήβας και το κάστρο της Λιβαδιά. Η Μαρία έμεινε ελεύθερη να διατηρεί τις κτήσεις της στην περιοχή μεταξύ Αθήνας και Πειραιά που ονομάζεται ακόμη σήμερα Ρέντης. 

Στον αδελφό του Δονάτο άφησε τις φλωρεντινές κτήσεις. Μετά το θάνατό του Νέριο ξέσπασε διαμάχη μεταξύ των κληρονόμων του. Ο Ελληνας μητροπολίτης της Αθήνας Μακάριος, από μίσος προς τη Λατινική Εκκλησία, κάλεσε τον Τούρκο στρατηγό Τιμουρτάς να τον απαλλάξει από τους Λατίνους καθολικούς και το δόγμα του filioque! 

Ευτυχώς ο φρούραρχος της Ακρόπολης, η οποία δεν είχε πέσει ακόμη στα χέρια των Τούρκων, κάλεσε σε βοήθεια τους Βενετσιάνους που έδιωξαν τους Τούρκους και κατέλαβαν την Αθήνα το 1395. Ορισαν τότε τον Αλμπάνο Κονταρίνι διοικητή της πόλης που έμεινε ως το 1403. 

ΦΙΛΟΙ ΚΑΙ ΕΧΘΡΟΙ... 

Κατά τη διάρκεια των ετών 1399 και 1402 ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β' Παλαιολόγος περιόδευε στην Ευρώπη σε αναζήτηση βοήθειας ενάντια στην απειλή των Τούρκων. 

Ο νόθος γιος του Νέριο και της Μαρίας Ρέντη, ο Αντόνιο Ατζαγιόλι με έδρα τη Θήβα, αναζητούσε ευκαιρία να καταλάβει και πάλι την Ακρόπολη της Αθήνας. Με τη συνδρομή των Τούρκων άρχισε το 1400 να λεηλατεί την ταλαίπωρη Αττική που είχε περιέλθει σε άθλια κατάσταση. Οι Βενετσιάνοι ενίσχυσαν το τείχος το 1401 και διέταξαν το 1402 τον βάιλο της Χαλκίδας να πυρπολήσει τη Θήβα και να ενισχύσει την άμυνα της Ακρόπολης. Ο Αντόνιο με πολύ μικρότερη στρατιωτική δύναμη έκλεισε τα στενά του Ανηφορίτη, κατάφερε να αιχμαλωτίσει τον βάιλο και να προχωρήσει σε πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών. Οι υπερασπιστές της αντιστάθηκαν επί 17 μήνες, αλλά αναγκάστηκαν τελικά να παραδοθούν και να καταφύγουν με συνθηκολόγηση στη Χαλκίδα. 

Ο Αντόνιο έγινε κύριος της Ακρόπολης το 1403 και μετέτρεψε τα Προπύλαια σε κατοικία του. Η Βενετία και οι σύμμαχοί της ζήτησαν τότε τη βοήθεια του πανίσχυρου Σουλτάνου Σουλεϊμάν. Αλλά και ο Αντόνιο Ατζαγιόλι είχε τους υποστηρικτές του στη Δύση. Τελικά, το 1405 δέχτηκε να γίνει υποτελής της Βενετίας με τον όρο να στέλνει κάθε χρόνο ένα μεταξωτό Pallium (υφαντό παραπέτασμα) αξίας 400 δουκάτων στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου της Βενετίας, και να επιστρέψει τις βενετσιάνικες κτήσεις και περιουσίες. Συνθηκολόγησε με τους Τούρκους, πληρώνοντας χαμηλό ετήσιο φόρο και εξασφαλίζοντας την ειρήνη και την ευημερία των κατοίκων. Οι Βενετσιάνοι παρηγορήθηκαν με την κατάληψη της Ναυπάκτου και την προσωρινή κατοχή της Πάτρας. 

ΝΕΑ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ 

Ο Αντόνιο κατάφερε στο διάστημα της μακράς διακυβέρνησής του να μετατρέψει την Αθήνα σε μια νέα Φλωρεντία. Ο Πειραιάς, το λιμάνι της Αττικής αναβαθμίστηκε. Ενα κολοσσιαίο μαρμάρινο λιοντάρι, που προερχόταν από κάποιο δημόσιο(;) ταφικό μνημείο πεσόντων σε μάχη, στημένο πιθανότατα στην περιοχή του Ρέντη, όπου η κτηματική περιουσία της Ελληνίδας μητέρας του Μαρίας Ρέντη, μεταφέρθηκε στον Πειραιά - κατά μία άποψη από τον ίδιο τον Αντόνιο, και στήθηκε στο ανατολικό άκρο του λιμανιού. Το λιοντάρι βρίσκεται σήμερα στημένο στην είσοδο του Ναύσταθμου (rsenale) της Βενετίας, μεταφερμένο εκεί από το Μοροζίνι μαζί με ένα αρχαϊκό λιοντάρι της Δήλου. 

Ο Πειραιάς μετονομάστηκε σε Porto Leone, Λιμάνι του Λέοντα. Τα Ελληνικά έγιναν η επίσημη γλώσσα της διοίκησης του δουκάτου της Αθήνας. Στην αυλή του Αντόνιο είχαν συγκεντρωθεί Ελληνες ουμανιστές, όπως οι αδελφοί Λαόνικος και Δημήτριος Χαλκοκονδύλης που μεταλαμπάδευσαν λίγο αργότερα την αρχαία ελληνική παιδεία και γραμματεία στην Ιταλία. Πρώτη σύζυγος του Αντόνιο ήταν η Ελληνίδα δούκισσα Ελένη, συγγενής των Χαλκοκονδύληδων - ενώ η δεύτερη, η Μαρία Μελισσηνού, προερχόταν από αρχοντική οικογένεια της μεσσηνιακής Ιθώμης.