Αστρονομία και πολεοδομία

Αστρονομία είναι η επιστήμη, που ερευνά τα ουράνια σώματα και την εξέλιξή τους, τα φαινόμενα γενικώς που λαμβάνουν χώρα έξω από την ατμόσφαιρα της Γης. Η Αστρονομία είναι μια από τις αρχαιότερες επιστήμες. Στην αρχαία Ελλάδα των ιστορικών χρόνων, η Αστρονομία γεννήθηκε σε σχέση με τη Μούσα Ουρανία, μία από τις εννέα Μούσες, η οποία εξουσίαζε, σύμφωνα με την αρχαία ελληνική Μυθολογία, τον έναστρο ουρανό.

Η παρατήρηση του νυκτερινού ουρανού και η εξέλιξη της επιστήμης της Αστρομετρίας και της Παρατηρησιακής Αστρονομίας σχετίζεται με τους Ιωνες φιλοσόφους και πρωτίστως με τον Θαλή τον Μιλήσιο. Από τις κρατούσες την εποχή του απόψεις, ιδιαίτερα τις σχετικές με τηνεπίδραση των πλανητών, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης, πάνω στην ατμόσφαιρα και το κλίμα του πλανήτη Γη, επηρεάστηκε ο επίσης Μιλήσιος φιλόσοφος, αρχιτέκτων και πολεοδόμος Ιππόδαμος.

Εφάρμοσε τις παρατηρήσεις και τις γνώσεις των φυσικών φιλοσόφων στην πολεοδομική συγκρότηση των πόλεων, εισάγοντας το δικό του πολεοδομικό σύστημα, γνωστό ως ιπποδάμειο, το οποίο δεν χαρακτηρίζεται απλώς και μόνο από την πολεοδομική εσχάρα οριζόντιων και κάθετων δρόμων, οι οποίοι σχηματίζουν τις πολεοδομικές νησίδες (=οικοδομικά τετράγωνα), αλλά και από τη μέριμνα για την υγιεινή διαβίωση των κατοίκων. Το σύστημά του προσαρμόζεται ανάλογα με τη γεωμορφολογία της κάθε περιοχής, λαμβάνει υπόψη το τοπικό μικροκλίμα, την κατεύθυνση των ανέμων, την ξηρότητα και την υγρασία και τον ορθό προσανατολισμό των πανομοιότυπων, διώροφων κατά κανόνα οικιών που σχεδιάζονται και προτείνονται από την πολιτεία. Το ιπποδάμειο σύστημα εφαρμόστηκε αρχικά στη Μίλητο και σε συνέχεια στη Ρόδο και τον Πειραιά προς τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. και υιοθετήθηκε από τον Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα στην ίδρυση της Αρχαίας Μεσσήνης το 369 π.Χ. Το ίδιο πολεοδομικό σύστημα ακολούθησε και ο Μέγας Αλέξανδρος στην Αλεξάνδρεια εν Αιγύπτω και σε όλες τις άλλες πόλεις που ίδρυσε στην Ασία.

Ο αρχιτέκτων και πολεοδόμος Πολλίων Βιτρούβιος, ο οποίος αφιέρωσε το σύγγραμμά του “De Architectura” στον πρώτο Ρωμαίο αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο, είχε συμβουλευτεί όλα τα σωζόμενα στην εποχή του συγγράμματα των Ελλήνων φυσικών, αστρονόμων και μαθηματικών της ελληνιστικής περιόδου και μετέφερε τη συσσωρευμένη εκεί επιστημονική γνώση στα δέκα βιβλία του, τα οποία σώθηκαν χάρη σε χειρόγραφα αντίγραφα του χριστιανικού Μεσαίωνα και της Βυζαντινής εποχής.

Θέση και μορφή των πόλεων Σημαντικά είναι όσα αναφέρει ο Βιτρούβιος στο πρώτο βιβλίο του σχετικά με την επιλογή της θέσης των τειχισμένων πόλεων, όπως η Αρχαία Μεσσήνη. Επιλέγεται, γράφει, η πιο υγιεινή τοποθεσία σε υψηλή θέση η οποία δεν καλύπτεται από ομίχλη ή πάχνη τον χειμώνα και είναι στραμμένη όχι προς τις ζεστές ή τις κρύες αλλά προς τις ενδιάμεσες περιοχές του ουρανού και δεν γειτνιάζει με ελώδη εδάφη. Ανθυγιεινές θεωρεί και τις παραθαλάσσιες πόλεις εφόσον είναι στραμμένες προς το Νότο ή τη Δύση, γιατί το καλοκαίρι η νότια περιοχή του ουρανού είναι ζεστή το πρωί και το μεσημέρι, ενώ η δυτική είναι μεν ευχάριστη το πρωί, αλλά ζεστή το μεσημέρι και πυρωμένη το απόγευμα. Κατά την άποψή του, οι συνεχείς εναλλαγές ζέστης και κρύου προξενούν βλάβες στα σώματα των έμβιων όντων.

Ανάλογες βλάβες προκαλούνται, όταν με τον άνεμο και την αύρα διεισδύει στο σώμα των ανθρώπων η ψυχρότητα της υγρασίας, υποστηρίζει. Οι δρόμοι πρέπει να είναι στραμμένοι προς τις περιοχές των ανέμων έτσι ώστε αυτοί να προσκρούουν στις γωνίες που σχηματίζουν τα κτήρια των κατοικιών για να απωθούνται και να διασκορπίζονται. Είναι προφανές ότι έχουμε να κάνουμε με πόλεις πρότυπα, με άνετους ευρείς δρόμους που ορίζουν τα οικοδομικά τετράγωνα, πόλεις βασισμένες στις αρχές της δημοκρατίας (ισομοιρία, ισονομία, ισοπολιτεία) και με γνώμονα την υγιεινή και ευχάριστη διαμονή των κατοίκων τους. Σχετικά με τη θέση των ιερών, υποστηρίζει ο Βιτρούβιος ότι επιτυγχάνεται «κοσμιότητα» σε αυτά, όταν έχουν επιλεγεί οι πιο υγιεινές περιοχές και όταν εκεί υπάρχουν πηγές υγιεινού νερού. Με αυτές τις προϋποθέσεις είχε επιλεγεί η θέση του Ιερού του Ασκληπιού στην Αρχαία Μεσσήνη (Εικ. 1). Οι ασθενείς με βήχα, πλευρίτιδα ή φυματίωση, προσθέτει,

αναρρώνουν όταν μεταφερθούν σε υγιεινό τόπο και τους χορηγηθεί νερό από ιαματική πηγή και όταν οι άνεμοι κρατηθούν μακριά από τους αρρώστους.

Τα όσα προτείνει ο αρχιτέκτων-πολεοδόμος Βιτρούβιος δεν έχουν βέβαια καμία σχέση με την αυθαίρετη, χαώδη και ανεξέλεγκτη δόμηση της νεοελληνικής κοινωνίας, δόμηση που πραγματοποιείται κατά κανόνα χωρίς σχεδιασμό με τις ευλογίες των εκάστοτε κυβερνώντων και την «εισπρακτική» τους πολιτική, δόμηση ακόμα και σε δασικές περιοχές με τα τραγικά αποτελέσματα, που βιώνουμε κάθε χρόνο, θρηνώντας ανυπεράσπιστα θύματα.

Η φετινή εκατόμβη ανθρώπινων ζωών στην Ανατολική Αττική, που οφείλεται εν πολλοίς στην ανικανότητα, την ανευθυνότητα και την αναισθησία των ιθυνόντων δεν έχει προηγούμενο. Θα συνετισθούν επιτέλους οι αιρετοί μας άρχοντες, θα ζητήσουν συγγνώμη από τους απροστάτευτους πολίτες, θα αναλάβουν τις ευθύνες τους. Οι μέχρι στιγμής πάντως αντιδράσεις και δηλώσεις των ανευθυνοϋπεύθυνων δεν μου επιτρέπουν να είμαι αισιόδοξος.

Αστρονομικά όργανα

Η σημερινή εκπληκτική ανάπτυξη των οργάνων της. Αστρονομίας έχει αναμφίβολα τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική τεχνολογία. Ο γνωστός Αστρολάβος των Αντικυθήρων, για παράδειγμα, αποτελεί τον αρχαιότερο σωζόμενο γνωστό πολύπλοκο πλανητικό μηχανισμό που χρονολογείται στο 150-100 π.Χ. και θεωρείται τεράστιο τεχνολογικό επίτευγμα. Εχει τριάντα λεπτούς ενεπίγραφους οδοντωτούς τροχούς που περιστρέφονται γύρω από δέκα άξονες. Είναι ο πρώτος αναλογικός (ψηφιακός) υπολογιστής, σχεδιασμένος, μεταξύ πολλών άλλων, να υπολογίζει και να απεικονίζει τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων κυρίως των πλανητών Ερμή, Αφροδίτης, Αρη, Δία και Κρόνου, τις εκλείψεις του Ηλίου και της Σελήνης καθώς και φάσεις της Σελήνης. Η κατασκευή και η λειτουργία του εδράζεται στις επιστημονικές πραγματείες των μεγάλων αρχαίων Ελλήνων «αστροφυσικών», όπως ήταν ο Αρχιμήδης, ο Ηρωνας ο Αλλεξανδρεύς, ο Κτησίβιος, η Σχολή του Απολλώνιου του Ρόδιου, καθώς επίσης ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, ο Ερατοσθένης και ο Ιππαρχος.

Ο Κοπέρνικος, αστρονόμος του 15/16ου αιώνα (1473-1543),συγκέντρωσε τις παρατηρήσεις και τα συμπεράσματα των αρχαίων και τα κωδικοποίησε, εμφανίζοντάς τα ως δικά του. Τον ακολούθησαν ο Κέπλερ (1571-1630) και ο Γαλιλαίος (1564-1642), ο οποίος εισήγαγε το τηλεσκόπιο, σηματοδοτώντας τη νέα εποχή των σύγχρονων τηλεσκόπιων με τις συγκλονιστικές ανακαλύψεις για τη «Μεγάλη Εκρηξη» και τη δημιουργία του Σύμπαντος, τα νετρόνια και τις “μαύρες τρύπες”.