Φωτογραφία και Τέχνη

Μόνο η φωτογραφική εικόνα αποτυπώνει πιστά και τεκμηριώνει υπεύθυνα τα υλικά κατάλοιπα του πολιτιστικού μας παρελθόντος. Σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγεις ξεφυλλίζοντας τα φωτογραφικά λευκώματα, ασπρόμαυρα ή έγχρωμα, που κυκλοφορούν. Πολλές εκδόσεις έχουν ως θέμα αρχαία μνημεία και έργα αρχαίας τέχνης. Η φωτογραφική μηχανή τίθεται εδώ στην υπηρεσία της ιστορικής μνήμης, η κάμερα έρχεται αρωγός της πένας και της ματιάς του ιστορικού και του αρχαιολόγου. Οι εικόνες του φωτογράφου - δημιουργού περιλαμβάνουν όψεις τοπίων, μνημείων, έργων τέχνης, αποσπασμένων από το χώρο τους και επιλεγμένων με βάση τα δικά του κριτήρια, το δικό του αισθητήριο.

 Οι φωτογραφίες δεν αποτελούν βέβαια απλώς τεκμήρια του πολιτιστικού παρελθόντος μας, αλλά και έργα τέχνης αυτές καθαυτές.

Στην αξιολόγησή τους ως έργων τέχνης συμβάλλει αφενός το σημαντικό θεματολόγιο και αφετέρου η ποιότητα των λήψεων και των εκτυπώσεων. Παίζουν επίσης το ρόλο τους τα όρια των εικόνων, ο χρόνος έκθεσης στο φως και η πρωτότυπη γωνία λήψης. Σημαντικό στοιχείο της ποιότητας είναι οπωσδήποτε η απόδοση του παιχνιδιού φωτός και σκιάς πάνω στις ραβδώσεις κιόνων παραδείγματος χάριν, ή πάνω στις πτυχώσεις του ιματίου, του χιτώνα, του πέπλου ή της χλαμύδας των ακρωτηριασμένων γλυπτών. Μολονότι οι φωτογραφικές εκτυπώσεις, όπως όλες γενικά οι φωτογραφίες, είναι στατικές και απλωμένες σε ένα επίπεδο, ακίνητο φύλλο χαρτιού, δίνουν την εντύπωση τρισδιάστατου χώρου, μεγάλου μάλιστα βάθους, όταν εικονίζεται σε αυτές τοπίο ή έργο τέχνης λουσμένο στο φως. Ελλοχεύει βέβαια πάντοτε ο κίνδυνος, κατέχοντας τις φωτογραφίες, να σου δημιουργηθεί η ψευδαίσθηση ότι έχεις και τα αντικείμενα στην κατοχή σου, ότι μπορείς να δημιουργήσεις το δικό σου φορητό εικονικό μουσείο με αριστουργήματα της κλασικής αρχαιότητας, ιδιαίτερα όταν αυτά είναι αποτυπωμένα στις σελίδες ενός πολυτελούς και άριστα σταχωμένου βιβλίου και φιλτραρισμένα μέσα από το φακό και το μάτι ταλαντούχων φωτογράφων. 

ΣΗΜΑΙΝΟΝ ΚΑΙ ΣΗΜΑΙΝΟΜΕΝΟΝ 

Επικαλούμενος όρους της σημειολογίας μπορείς να υποστηρίξεις ότι η φωτογραφία (η εικόνα) είναι το “σημαίνον”, ενώ το έργο τέχνης είναι το “σημαινόμενον”. Για να κερδίσει ο φωτογράφος μια όψη του “σημαινόμενου” ελκυστική, πρωτότυπη και διαφορετική από τις κοινότυπες και καθιερωμένες, απορρίπτει τη συνήθη οπτική γωνία, προχωρά σε λήψεις από πάνω, από κάτω, από πίσω ή από πολύ κοντά, αποκαλύπτοντας μπροστά σου έναν νέο πλουσιότερο και πολυπλοκότερο κόσμο, έναν κόσμο που, μέσα από την κάμερα με τη βοήθεια των φακών, των διαφραγμάτων και των φίλτρων, μεταμορφώνεται και διασπάται σε φωτογραφίες, σε “σημαίνοντα”. Τα θέματά του φιλτράρονται, απομονώνονται, γίνονται μονόχρωμα, καθαρίζονται ή τονίζονται ανάλογα. Οι φωτογραφικές εικόνες που προβάλλονται σε μαύρο ή έγχρωμο κάμπο στις ευρύχωρες σελίδες ενός άλμπουμ αποκαλύπτουν τον ιδιαίτερο τρόπο όρασης εκ μέρους του δημιουργού τους, αναγνωρίζονται ως προϊόντα της δικής του αποκλειστικά ερευνητικής και συναισθηματικής ματιάς. 

Η «ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ» ΤΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΥ 

Στις φωτογραφικές δημιουργίες, έργα της μεγάλης πλαστικής, οικοδομήματα και τοπία επαναφορτίζονται, αποκτούν καινούργιο νόημα πέρα από διακρίσεις μεταξύ ωραίου και άσχημου, αληθινού και ψεύτικου, χρήσιμου και άχρηστου. Η οπτική γλώσσα και η «γραμματική» ενός ταλαντούχου φωτογράφου αναθεωρούν τις καθιερωμένες όψεις των γλυπτών που εκτίθενται σε μουσεία, μεταμορφώνουν γνωστές απόψεις αρχαϊκών, κλασικών, ελληνιστικών, ρωμαϊκών, βυζαντινών και νεότερων μνημείων. Οι φωτογραφίες έχουν τη δική τους δυναμική, μιλούν στο θεατή καταρχήν μέσα από την άμεση επαφή που έχουν με το θέμα τους, προβάλλουν τη διαλεκτική σχέση σημαίνοντος και σημαινόμενου. Ταυτόχρονα, με την οριοθέτηση των θεμάτων σε συγκεκριμένο πλαίσιο και την αποκοπή τους από το συναφές περιβάλλον δημιουργούνται νέα ερεθίσματα και συνειρμοί στο θεατή. Η γραμμή των πλαισίων στις φωτογραφίες διαχωρίζει το μέσα από το έξω και εστιάζει στις μορφές που δημιουργούνται μέσα από αυτή τη γραμμή. Το πλαίσιο περικλείει μέσα του εκείνα τα αντικείμενα για τα οποία ενδιαφέρεται εντόνως ο φωτογράφος, συνδέεται συναισθηματικά μαζί τους και σου μεταδίδει τη δική του σχέση με αυτά. Οι φωτογραφίες που αποδίδουν κατά κανόνα μέρος του όλου (pars pro toto) των πραγμάτων, γεννιούνται βέβαια μέσα στο πλαίσιο, ενεργούν ωστόσο και προς τα έξω υποδηλώνοντας έναν κόσμο που απλώνεται και πέρα από τα όρια του κάδρου. Κρύβουν περισσότερα από όσα αποκαλύπτουν, παρακινώντας σε να συλλάβεις πώς ήταν, για παράδειγμα, η συνολική εικόνα ενός μνημείου, η ολοκληρωμένη μορφή ενός γλυπτού, ειδικά όταν δεν έχει φτάσει ως εμάς ακέραιο. 

ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΠΑΡΟΝ 

Το περιεχόμενο γενικώς των εικόνων, συμπεριλαμβανομένων των φωτογραφικών, συσκοτίζεται συχνά από κοινότοπες εκφράσεις κριτικών της τέχνης, εξοικειωμένων περισσότερο με τη ζωγραφική, όπως “ομορφιά, αλήθεια, φόρμα, αρμονική μίξη, απαράμιλλα κοντράστ, δυνατά λευκά”. Η κατανόηση ωστόσο των εικόνων εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τον δικό μας υποκειμενικό τρόπο θέασης, αρκεί να συλλάβουμε τα οπτικά σήματα που αυτές εκπέμπουν και με τη βοήθειά τους να οδηγηθούμε στην αποκρυπτογράφηση του περιεχομένου τους. Ο φωτογράφος επιλέγει ένα μέρος του κλασικού πλούτου της Ελλάδας και το αποδίδει με τον δικό του τρόπο, ο θεατής από τη μεριά του το αποκωδικοποιεί και το ερμηνεύει με τις δικές του προσλαμβάνουσες. Ενα φωτογραφικό άλμπουμ μπορεί να καθορίζει τη σειρά με την οποία βλέπεις τις φωτογραφίες γυρίζοντας μια - μια τις σελίδες του, δεν μπορεί όμως να ελέγξει τη διάρκεια του χρόνου που θα διαθέσεις ως θεατής για να εξετάσεις προσεκτικά την κάθε μια από αυτές, επιχειρώντας να συλλάβεις τα οπτικά τους σήματα. Μέσα από τα μάτια του φωτογράφου το παρελθόν γίνεται παρόν, ταυτόχρονα το παρόν μετατρέπεται σε παρελθόν με την εξής έννοια: Μέσα από την παγωμένη χρονική στιγμή κάθε φωτογραφίας ενός έργου της αρχαιότητας αποκαλύπτεται και το αναπόφευκτο της σταδιακής αλλαγής του, της προοδευτικής φθοράς του, ενώ προβάλλει ταυτόχρονα το χρέος σου για την εσαεί προστασία του. Η φωτογραφία με άλλα λόγια παραπέμπει στο παρελθόν μέσω των σωζόμενων υλικών κατάλοιπων που απεικονίζει, αλλά παραπέμπει και στο μέλλον μέσω ενός υπαινιγμού που διαφαίνεται πίσω από την παγωμένη εικόνα τους. Στη διάσταση αυτή στηρίζεται η ιδιαίτερη αξία των λεγόμενων “παλαιών” φωτογραφιών ενός μνημείου και η ανάγκη σύγκρισής τους με νεότερες απεικονίσεις του ίδιου μνημείου.

Ευθύνη για άμυνα

Ακόμη και οι φωτογραφίες που φαίνονται αθώες δεν είναι ουδέτερες διατυπώσεις, σου υπενθυμίζουν ότι έχεις ένα άκρως σημαντικό παρελθόν που βαραίνει αβάστακτα και υπογραμμίζουν την ευθύνη σου απέναντί του, ωθούν σε άμυνα ενάντια στη βαρβαρότητα, την αμουσία, την αυθαιρεσία, την ασυδοσία, τις ληστρικές αρπαγές και φυγαδεύσεις των έργων πολιτισμού, την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, την εγκατάλειψη και τη φθορά των μνημείων. Πού οφείλεται, αλήθεια, η πρόσφατη έντονη δραστηριότητα εκδοτικών οργανισμών, η σχετική με την απεικόνιση της άγριας χλωρίδας και πανίδας, των θησαυρών της φύσης και των παραδοσιακών στοιχείων του πολιτισμού μας; Οφείλεται, νομίζω, στο γεγονός ότι αγωνιούμε, αισθανόμαστε τύψεις και ευθύνη για την καταστροφή των μνημείων και του περιβάλλοντος, τη σταδιακή καταστροφή του ίδιου του πλανήτη Γη που μας δημιούργησε και εξακολουθεί να μας τρέφει. 

Σπεύδουμε έστω την ύστατη στιγμή να καταγράψουμε, να απαθανατίσουμε φωτογραφικά ό,τι έχει απομείνει αλώβητο, όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά και στον κόσμο ολόκληρο. 

Από μόνη της, ωστόσο, η καταγραφή δεν αρκεί, αν δεν οδηγήσει στην αυτογνωσία και την αγάπη για τα μνημεία της φύσης και του ανθρώπου, αν δεν λειτουργήσει η καταγραφή ως κίνητρο για την άμεση λήψη μέτρων προστασίας και διαφύλαξης των θησαυρών αυτών.