Τα ιατρικά εργαλεία

Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, τα ιατρικά εργαλεία πρέπει να είναι εύχρηστα, επιμελούς κατασκευής και ελαφρά. Τα εργαλεία που έχουν έλθει στο φως με τις ανασκαφές των αρχαιολόγων σε πόλεις και ιερά του αρχαίου κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της Αρχαίας Μεσσήνης (Εικ. 1) είναι μεταλλικά, κατασκευασμένα από ορείχαλκο ή σίδηρο και ανταποκρίνονται στις βασικές αρχές που έθεσαν ο Ιπποκράτης και οι γιατροί γενικά της αρχαιότητας στα συγγράμματά τους, σχετικά με την εργονομική μορφή και την τεχνολογική τους τελειότητα. Τα σύγχρονα όργανα που χρησιμοποιούνται σήμερα κυρίως στη Χειρουργική δεν διαφέρουν ουσιαστικά από τα αρχαία αντίστοιχά τους ούτε ως προς τη μορφή ούτε ως προς την ονομασία, όπως προκύπτει από τις αρχαίες μαρτυρίες και τις απεικονίσεις τους, κυρίως σε επιτύμβια μνημεία γιατρών. 

Πολύτιμες πληροφορίες για τη μορφή και τη λειτουργία ειδικών ιατρικών εργαλείων και φαρμάκων δίνει ο Κέλσος στο έργο του «Medicina». Φυσικά και το έργο του Γαληνού είναι γεμάτο με ανάλογες πληροφορίες, καθώς και εκείνο του Παύλου του Αιγινίτη. Σε αραβικά και μεσαιωνικά ιατρικά χειρόγραφα που αναφέρονται στην αρχαία Ιατρική υπάρχουν και απεικονίσεις εργαλείων όπου διαπιστώνει κανείς τη συνέχεια της μορφής και της λειτουργίας τους ανά τους αιώνες. Η παράθεση του ονόματος και μόνο ορισμένων αρχαίων ιατρικών εργαλείων, και των αντίστοιχων ρωμαϊκών, αποκαλύπτει τον μεγάλο αριθμό, την ποικιλομορφία και την ειδική χρήση τους που συμβαδίζει με την πρόοδο της αρχαίας ιατρικής επιστήμης γενικώς και της χειρουργικής ειδικότερα: Αγκιστρον (hamus acutus), βελόνη, βελόνη ευθεία, βελόνη κυρτή, βλεφαροκάτοχον, εμβρυουλκός, καθετήρ, κατοπτήρ (speculum), καυτήρ (ferrum), κεφαλοτρύπανον, κοχλιάριον, κρανιοκλάστης, κυαθισκομήλη, λαβίς (vulsella), λιθοτόμος, λιθοτρίπτης, μάχαιρα, μήλη (specillum), μηλωτρίς (oricularium specillum), μηνιγγοφύλαξ, νυστέριον με γαστρώδη λεπίδα, νυστέριον με ευθύγραμμη λεπίδα, οδοντάγρα, οστάγρα (forceps, forfex), πρίων, πτερυγοτόμος, ριζάγρα, σικύα (curcubitula), σκολοπομάχαιρα, σμίλη (scalpellus), σπαθομήλη (spathomela), τριχολάβος, τυφλάγκιστρον (hamus retusus), φλεβοτόμος, ψαλίδες κ.ά. 

Συχνοί πελάτες των χειρουργών γυναικολόγων ήταν οι εταίρες. Σώζεται ένα πλήθος από αμβλωτικές και προληπτικές συνταγές που προτείνονται από γιατρούς συγγραφείς των κλασικών-ελληνιστικών και των ρωμαϊκών χρόνων. Στις συνταγές η ορθολογική ιατρική επιστήμη εμπλέκεται ενίοτε με τη μαγεία. Ως θεραπευτικά μέτρα προτείνονται για παράδειγμα εγκόλπια φάρμακα από συκώτι γάτας ή μήτρα λέαινας! Στις αμβλώσεις εφαρμόζονταν συχνά αυτοσχέδιες χειρουργικές μέθοδοι άμβλωσης με ορειχάλκινες βελόνες και άλλα μεταλλικά εργαλεία χωρίς αποστείρωση για τη διάτρηση της μήτρας με άκρως δυσμενείς συνέπειες για την υγεία των γυναικών. 

Στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια τα ιατρικά εργαλεία αποτελούσαν πάντως αντικείμενα υψηλής τορευτικής τέχνης. Η τεχνική χύτευσής τους είναι άψογη, τα σχήματά τους κομψά και περίτεχνα και η επιφάνεια των λαβών τους διακοσμημένη ενίοτε με εγχάρακτα ή ανάγλυφα θέματα. Ορισμένα από τα εργαλεία αυτά μάλιστα συγχέονται με τις περίτεχνες περόνες των γυναικείων ενδυμάτων και των κομμώσεων ή με στύλους (γραφίδες) που συνοδεύουν τις νεκρές κυρίες στους τάφους ή έρχονται στο φως με τις ανασκαφές οικιών και δημόσιων οικοδομημάτων. 

Τα περισσότερα εργαλεία, όπως είναι αναμενόμενο, προέρχονται από τα φημισμένα Ασκληπιεία της Επιδαύρου και της Κω, όπου λειτουργούσαν σχολές ιατρών, καθώς και από το ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα στην Επίδαυρο. Πολλά ιατρικά όργανα και σκεύη έχουν έλθει στο φως με τις ανασκαφές στην Εφεσο, την Κολοφώνα, τη Ρόδο, τη Θήβα, την Κόρινθο, την Τανάγρα, την Ολυνθο, την Ερέτρια, την Αρχαία Μεσσήνη και άλλες πόλεις. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός της αποκάλυψης πολυάριθμων ιατρικών οργάνων σε πόλεις του κελτικού Βορρά, όπως στη Βαυαρία, την Ουγγαρία, τη Ρουμανία και αλλού. Πολλά εργαλεία έχουν επίσης εντοπισθεί σε οικίες της Πομπηίας, όπου οι γιατροί ασκούσαν το επάγγελμά τους, όπως η λεγόμενη «οικία του χειρουργού» και η οικία του γιατρού A. Pomponius Magonianus. Στην τελευταία οικία αποκαλύφθηκαν εκτός από ποικίλα εργαλεία και πολυάριθμα φιαλίδια και δοχεία που διατηρούσαν ακόμη το φαρμακευτικό περιεχόμενό τους. Ενας τάφος που ερευνήθηκε στην Παλαίστρα της Πομπηίας περιείχε ξύλινο κιβωτίδιο με δύο ράφια, στο πάνω ράφι υπήρχαν εργαλεία, ενώ στο κάτω φάρμακα. Ενας από τους πλουσιότερους σε εργαλεία τάφους γιατρών του 2ου αι. μ.Χ., με εξήντα συνολικά εργαλεία, αποκαλύφθηκε στο Bingen το 1924. 

Ιδιαίτερα πλούσιος μπορεί να χαρακτηρισθεί και ένας τάφος ιατρού που ερευνήθηκε στο νότιο νεκροταφείο της Αρχαίας Μεσσήνης, στα όρια του σύγχρονου χωριού Αρσινόη (πρώην Σίμιζα), ο οποίος περιείχε ορειχάλκινα ιατρικά εργαλεία, προϊόντα υψηλής τορευτικής τέχνης των ελληνιστικών χρόνων όπως αυτά που περιγράψαμε σύντομα παραπάνω. Εργαλεία από άργυρο, ορείχαλκο και σίδηρο ήλθαν επίσης στο φως στη διάρκεια των ανασκαφών μας από το 1986 ως σήμερα στην αγορά, το Ασκληπιείο, το Γυμνάσιο και το Στάδιο της Αρχαίας Μεσσήνης, ανεβάζοντας τον συνολικό αριθμό τους σε 90 περίπου. Μεταξύ των ιατρικών αυτών εργαλείων περιλαμβάνονται λεπτά μαχαιρίδια και νυστέρια, ψαλίδια διαφόρων μεγεθών, βελόνες, ορισμένες με κρικοειδείς κεφαλές, πολλές μήλες (σπάτουλες), κυαθισκομήλες και σπαθομήλες, συμπεριλαμβανομένων δύο αμφίπλευρων, λαβίδες και τριχολαβίδες, μια σιδερένια οδοντάγρα, πριόνια, άγκιστρα και τυφλάγγιστρα. 

Είναι προφανές ότι στη Μεσσήνη όπως και στα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα του αρχαίου ελληνορωμαϊκού κόσμου ασκείτο η ιατρική επιστήμη τόσο από δημόσιους ιατρούς, στο πλαίσιο της φροντίδας της πολιτείας για την υγεία των πολιτών της, όσο και από ιδιώτες ιατρούς, οι οποίοι ασκούσαν το λειτούργημά τους στην κατοικία τους όπως συνέβαινε στην Πομπηία και άλλες πόλεις. Το πλήθος των ιατρικών εργαλείων που προέρχονται από τάφους ή από διάφορες θέσεις της αρχαίας μεσσηνιακής πρωτεύουσας δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολιών. Μολονότι στο ελληνιστικό Ασκληπιείο της Μεσσήνης (Εικ. 2) ο ιατρικός χαρακτήρας μειονεκτούσε έναντι του πολιτικού και η απουσία εγκοιμητηρίου είναι βεβαιωμένη, εντούτοις φαίνεται ότι οι δημόσιοι ιατροί πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους επισκεπτόμενοι τους ασθενείς κατ’ οίκον ή δεχόμενοι αυτούς στις στοές του Ασκληπιείου. Αλλωστε, η παρουσία του οίκου Η στη βόρεια στοά του Ασκληπιείου με τη δεξαμενή νερού στο μέσο και του δημόσιου ελληνιστικού λουτρού αμέσως νότια του Ασκληπιείου πρέπει να συνδέονται με ιάσεις και τη θεραπευτική δύναμη του νερού. 

Πέτρος Θέμελης 

pthemeles@gmail.com