Το κάστρο της Μεθώνης, η αδιαφορία του Ανθρώπου, η ρώµη της Φύσης

 

Του Παναγιώτη Φουτάκη ∆ιδάκτορα του Πανεπιστηµίου της Σορβόνης

Οταν ο Αγαµέµνονας πρόσφερε στον χολωµένο Αχιλλέα τη Μεθώνη πριν 3.240 χρόνια, δεν τον πολυενδιέφερε η τύχη του µέρους. Οταν ο Περικλής προσπάθησε να καταλάβει τη Μεθώνη σε βάρος της Σπάρτης πριν 2.452 χρόνια, δεν γνώριζε πολλά για τις οχυρώσεις της. Οταν ο στρατηγός του Ιουστινιανού Βελισάριος έκανε στάση για ανεφοδιασµό στη Μεθώνη πριν 1.488 χρόνια, δεν κοίταξε πάρα µόνο τις προµήθειες. Οταν οι Φράγκοι εγκαταστάθηκαν στη Μεθώνη πριν 817 χρόνια, δεν πρόλαβαν να ξανακτίσουν τα ερείπια που βρήκαν. Οταν οι Βενετοί γίνανε στην πράξη αφέντες στη Μεθώνη πριν 814 χρόνια, δεν φιλοδοξούσαν παρά να ελέγχουν την ανατολική Μεσόγειο. Οταν οι Οθωµανοί κατέλαβαν τη Μεθώνη πριν 521 χρόνια, δεν έκαναν τίποτα άλλο εκτός από το να στρογγυλοκαθίσουν. Οταν οι ιππότες του τάγµατος της Ρόδου-Μάλτας προσπάθησαν να πάρουν τη Μεθώνη για εγκατάσταση του τάγµατος πριν 490 χρόνια, δεν φρόντισαν παρά να λεηλατήσουν σε έµψυχο και άψυχο υλικό. Σήµερα, οι πληγές από τα βόλια, ορατές σε βενετικά λιοντάρια, θυρεούς, επιγραφές και τείχη του κάστρου, δεν έχουν ακόµη επουλωθεί· κυριολεκτικά και µεταφορικά.

Τι συµβαίνει µε τους σηµερινούς αφέντες της Μεθώνης, σε αλληλοσυµπληρούµενη και αλληλοσυγκρουόµενη δικαιοδοσία; Με το Υπουργείο Πολιτισµού, µε την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, µε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συµβούλιο, µε την Περιφέρεια Πελοποννήσου, µε τον ∆ήµο Πύλου-Νέστορος; Κρατήρες που άνοιξε η θάλασσα στα σωθικά του κάστρου, ξεκοιλιασµένα τείχη µε τα εντόσθια φαγωµένα εδώ και καιρό, αποκεφαλισµένοι πύργοι, ξηλωµένες επάλξεις, ρηµαγµένα κτήρια και χορταριασµένα ερείπια της πρώην καστροπολιτείας (εικ. 2) αγναντεύουν το πέλαγος και προσµένουν από το απόµακρο βλέµµα της Πολιτείας, το βαριεστηµένο µυστρί του αναστηλωτή και τη νωχελική σκαπάνη του αρχαιολόγου. Οταν γίνουν οι αναστηλωτικές εργασίες που θα διασώσουν και ενισχύσουν ό,τι ακόµη στέκεται όρθιο ή κατέρρευσε, οι ανασκαφές θα µπορέσουν να φέρουν στο φως όσους θησαυρούς εξακολουθούν να κρύβονται στην πάλαι ποτέ πλούσια Μεθώνη. Αλλοι αποδεικνύοντας µια προνοµιούχο εξέλιξη, άλλοι µαρτυρώντας µια ιδιαίτερη ευαισθησία. Αλλοι θαµµένοι στη γη, άλλοι βυθισµένοι στη θάλασσα, αλλά όλοι κλεισµένοι στη φλύαρη σιωπή τους. Ο Χρόνος και ο Ανθρωπος µετατόπισαν και συσσώρευσαν τα χώµατα, θάβοντας πολύτιµες µαρτυρίες του παρελθόντος. Η µανία της Φύσης έριξε κτίσµατα κι έστειλε στο βυθό τα πλεούµενα που αγνόησαν τις ιδιοτροπίες της. Ο,τι γλύτωσε από το θαλασσοαντάριασµα, από τους σεισµούς, από τους κατακτητές, από τους αρχαιοκάπηλους, κούρνιασε κάτω από τα χώµατα και τις πέτρες. Οι θησαυροί οι πιο πολύτιµοι είναι κατά βάθος οι θησαυροί που δεν γυαλίζουν· αρκεί να υπάρχει η ευαισθησία που αποτιµάει και η γνώση που µελετάει. Η οφειλή προς την πολιτιστική κληρονοµιά είναι ανυπολόγιστη· η ζηµιά που υπέστη, µεγάλη· η έγνοια για την διαφύλαξή της, για την ώρα µικρή. Είναι καλό να ονειρεύονται οι άνθρωποι· είναι σωτήρια καλύτερο να ξέρουν τι θα κάνουν όταν ξυπνήσουν. Για την ώρα είναι αγουροξυπνηµένοι. Η επί έντεκα χρόνια εντατική έρευνά µου, τόσο επιτόπου στο κάστρο Μεθώνης όσο και σε αρχεία Βενετίας, Γαλλίας, Λονδίνου, Ελλάδας, Γερµανίας, Μάλτας, Λιβάνου και Ηνωµένων Πολιτειών Αµερικής για χειρόγραφα ντοκουµέντα και πρωτογενείς πηγές σχετικά µε την καστρούπολη, µε οδηγούν στο να εκφράσω πολύ συνοπτικά κάποιες σκέψεις µου σχετικά µε τη διάσωση και ανάδειξη του κάστρου, αφού πρώτα αναφέρω δυο παραδείγµατα ακραίας πολιτιστικής αναλγησίας: το τσιµεντοξενοδοχείο ακριβώς επάνω στην βενετική κοντροσκάρπα του κάστρου κτισµένης σε ισόδοµο ορθογώνιο σύστηµα τειχοδοµίας µε λειασµένους πώρους, φέρουσα άγαλµα του λέοντα του Αγ. Μάρκου, και το τσιµεντοκαπηλειό στηµένο όχι απλώς στην παραλία, αλλά στην αµµουδιά, µε τµήµα του να είναι µέσα στη θάλασσα, ελάχιστα µέτρα από το τείχος του κάστρου. Οποιος περιµένει την εµφάνιση µιας µαγικής λύσης από µόνη της, κάτι σαν από µηχανής θεός µε το κλειδί πασπαρτού που θα ανοίξει όλες τις πόρτες και θα λύσει όλα τα αυξανόµενα, οξύτατα προβλήµατα που αντιµετωπίζει το ερειπωµένο κάστρο Μεθώνης, πλανάται πλάνην οικτράν. Κάθε «πόρτα» θέλει διαφορετικό κλειδί γιατί έχει ιδιαιτερότητες, ιδιοµορφίες, ιδιοτυπίες· και κάθε κλειδί θέλει µια ξεχωριστή ευαισθησία, ένα ειδικό µεράκι, µια µεγάλη επιµονή και υποµονή. Υπάρχουν όµως και πόρτες δίχως κλειδαριές. Ανοίγουν εύκολα, αρκεί να ξέρει κάποιος προς τα πού θα στρίψει το πόµολο. 

Ακρως επείγοντα έργα 

• Στήριξη και αναστήλωση του τελευταίου Β∆ ηµικυκλικού πύργου που αιωρείται σχεδόν στο κενό (εικ. 1), του τελευταίου Β∆ τετράγωνου πύργου εδραζόµενου σε κρατήρα που άνοιξε η θάλασσα, των παρειών των κρατήρων που δηµιούργησε και συνεχίζει να διαβρώνει η θάλασσα στο δυτικό επιθαλάσσιο τείχος, και τελικά επανακτίσηµο των ανοιγµάτων του τείχους στην παλιά µορφή του. 

• Αναστήλωση του δυτικού επιθαλάσσιου τείχους, σε αρχαίο ισόδοµο ορθογώνιο σύστηµα χωρίς σύνδεσµους, στο τµήµα που έχει ανασκαφτεί από τη θάλασσα στο κάτω µέρος του και χρονολογείται από τον 2ο και 1ο π.Χ. αιώνα. 

• Σωστική ενίσχυση των αρχαίων ανοιγµάτων επάλξεων στη νότια πλευρά του τείχους, ανατολικά και δυτικά του πύργου San Marco. Πρόκειται για ανοίγµατα επάλξεων του 4ου π.Χ. αιώνα σε πρώτη θέση χρήσης (εικ. 3). Η Μεθώνη διαθέτει µοναδικές επάλξεις της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας, κάτι στο οποίο κανένας δεν έχει δώσει σηµασία. 

• Στήριξη και αναστήλωση του ανατολικού πύργου στο λιµάνι του οποίου πρόσφατα κατέρρευσε τµήµα της τειχοδοµίας του. 

• Στήριξη και αναστήλωση της βορειοδυτικής γωνίας της Β∆ πλατφόρµας σε αξιοθαύµαστη αρχαία ελληνική τειχοδοµία του 4ου π.Χ. αιώνα που έχει διαβρώσει σε βάθος η θάλασσα. Στην κορυφή αυτής της γωνίας υπήρχε µοναδικός για το κάστρο βενετικός σταυροειδής µεταλλικός σύνδεσµος, µήκους 68 εκατοστών, που πήρε η θάλασσα και πρέπει να αναζητηθεί ανάµεσα στα βράχια. 

• Αναστήλωση των δυο πύργων Molin που κατέρρευσαν (ο ένας πρόσφατα και ο άλλος προ ετών) και επανατοποθέτηση του θυρεού, εγκαταλελειµµένου στα γκρεµίσµατα. 

Για τον επισκέπτη 

• Καθαρισµός και αποψίλωση της τάφρου και των εσωτερικών δρόµων ανάµεσα στα υπολείµµατα κτηρίων της πρώην καστρούπολης. 

• Καθαρισµός των 25 ανοιγµάτων επάλξεων που βλέπουν προς τη γέφυρα εισόδου από τον προµαχώνα και την πλατφόρµα Bembo, από το βορειοανατολικό εσωτερικό κι εξωτερικό τείχος και από τον προµαχώνα Loredan. Τοποθέτηση των κανονιών (περί τα 20), εγκαταλελειµµένων και σκορπισµένων στο κάστρο, στο λιµενοβραχίονα και στο χωριό Μεθώνης. Τα µικρότερα κανόνια στα χαµηλότερα, πλησιέστερα ανοίγµατα, και τα µεγαλύτερα στα µεγάλα ανοίγµατα του εσωτερικού βορειοανατολικού τείχους. 

• ∆ηµιουργία δίφυλλης ξύλινης καστρόπορτας στην πύλη εισόδου στη µορφή µεσαιωνικής πόρτας όπως έκανε η Εφορεία αρχαιοτήτων ∆ωδεκανήσου στην καστροπολιτεία της Ρόδου. 

• Αφαίρεση του σιδηροπλέγµατος, ανύψωση κατά 2 µέτρα και δηµιουργία προστατευτικού πεζουλιού για τους επισκέπτες στην κορυφή του πύργου Bembo ο οποίος, βάσει γραπτών µαρτυριών, ήταν ο υψηλότερος της καστρούπολης. Είναι και εύκολο -ο κύριος κορµός του πύργου δεν είχε κανονιοθυρίδες ή επάλξεις- και επιβεβληµένο ώστε να δώσει στον επισκέπτη µια πιο σωστή εικόνα, έστω και µειωµένη, για το αρχικό ύψος. Παράλληλα, θα προσφέρει και το σωστό υπόβαθρο για τοποθέτηση κονταριού µε την ελληνική σηµαία. 

• ∆ηµιουργία µονοπατιού-δροµολόγιου για τους επισκέπτες: κεντρική πύλη, Μεγάλη πλατεία των Οπλων, δρόµος αγοράς, ΝΑ πύργος, πλατεία Οπλων, πύργοςπύλη San Marco, πύργος Αγ. Νικόλαου, πύργος-πύλη San Marco, διαδροµή σε όλο το µήκος του δυτικού επιθαλάσσιου τείχους, πυραµοειδής πυριτιδαποθήκη, πύλη φρούριου, πύργος Bembo, Μεγάλη πλατεία των Οπλων, πλατφόρµα Bembo, κεντρική πύλη. 

• ∆ηµιουργία εκθεσιακού χώρου είτε µόνο στη µητρόπολη Αγ. Ιωάννη, είτε και στη µητρόπολη και σε κλειστούς χώρους όπως στον πρώτο όροφο του πύργου San Marco, στον πύργο Αγ. Νικόλαου και στα δυο λουτρά, εάν το επιτρέπουν η υψηλή θερµοκρασία και η βαριά ατµόσφαιρα που επικρατούν το καλοκαίρι σε αυτούς τους κλειστούς χώρους. Τα εκθέµατα θα είναι (εκτός από τη µεγάλη µαρµάρινη επιγραφή του Antonio Loredan [εικ. 5], την επιγραφή ενσωµατωµένη σε πρόσοψη σπιτιού στο χωριό, τη σκαλιστή στενόµακρη πλάκα τοποθετηµένη επάνω στην γρανιτένια στήλη, το φθαρµένο βενετικό λιοντάρι παραπεταµένο στο έδαφος, το ιωνικό κιονόκρανο, και το τµήµα αρχαίου θριγκού), επίσης κολόνες, επιγραφές, γλυπτά, αρχαία αρχιτεκτονικά µέλη, όστρακα, νοµίσµατα, µεσαιωνικά και τουρκικά κεραµικά, µεταλλικά, µαρµάρινα και πήλινα αντικείµενα διαφόρων χρήσεων που βρίσκονται σκόρπια στο έδαφος, σε µπαζώµατα, στην αποθήκη του κάστρου, και στα µουσεία Πύλου και Καλαµάτας, αντικείµενα προερχόµενα από το κάστρο.

Υ.Γ. Οι φωτογραφίες είναι του συγγραφέα

Ανάδειξη

Ολοκλήρωση αναστήλωσης του ΝΑ πύργου του λιµανιού του οποίου η αναστήλωση σταµάτησε στο ύψος των οξυκόρυφων ανοιγµάτων (εικ. 4). Η αξιόπιστη και λεπτοµερής ξυλογραφία του Erhard Reuwich το 1483 αποτελεί οδηγό για τη θέση των επάλξεων, του βενετικού λέοντα του Αγίου Μάρκου (σήµερα πεσµένου στη θάλασσα), και των δυο θυρεών του Antonio Bembo (σήµερα αφηµένων στα µπαζώµατα). Από την εσωτερική πλευρά, το άνοιγµα για τον θυρεό του Leonardo Bembo παραµένει κενό, µε το θυρεό να βρίσκεται στο έδαφος. Η ξυλογραφία του 1483 και τα σωζόµενα εραλδικά σύµβολα επιτρέπουν µια ολοκληρωµένη και ορθή αναστήλωση. Επίσης πρέπει να διορθωθεί το άνοιγµα του πύργου που οδηγεί προς τις νότιες επάλξεις το οποίο, σε αντίθεση µε όλα τα άλλα ανοίγµατα του πύργου που διασώθηκαν σε γοτθικό, οξυκόρυφο ρυθµό, ξανακτίσθηκε µε οριζόντιο επιστύλιο, µε τα δυο του µέλη να ενώνονται στο κενό! Ενας ισχυρός σεισµός στην ήδη σεισµογενή Μεθώνη θα δηµιουργήσει σοβαρό πρόβληµα, ενδεχόµενα και κατάρρευση του ογκώδους τείχους που εδράζεται στο συγκεκριµένο επιστύλιο. Καθαρισµός και µερική αναστήλωση µητρόπολης Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου στον εξωτερικό τοίχο της εκκλησίας µέχρι ύψος περίπου 1,80 µ. που διατηρεί σε κάποια σηµεία. Αρκετές από τις µονολιθικές µαρµάρινες κολόνες του ναού είναι πεσµένες στο έδαφος και πρέπει να στηθούν στον πλίνθο των βάσεών τους.

Καθαρισµός και στήριξη των δυο οθωµανικών λουτρών. Σωστική αρχαιολογική ανασκαφή στη βάση του πύργου χρυσής τοµής από την εσωτερική, δυτική πλευρά του, για αναγνώριση του ρόλου του στην αρχαία εποχή, και διερευνητικές αρχαιολογικές τοµές σε βάθος στο ύψωµα-ακρόπολη πίσω από τον πύργο Bembo για τον εντοπισµό θέσης αρχαίων κτισµάτων και ενδεχόµενα τη θέση του ναού της Ανεµώτιδας Αθηνάς.

Για την προβολή 

• Φωτισµός του κάστρου. 

• Περιστασιακές εκδηλώσεις µε αφορµή επέτειο ή έκτακτο γεγονός. 

• Μόνιµο, διεθνές ετήσιο φεστιβάλ. Θα µπορούσε να είναι θεατρικού, µουσικού, χορευτικού, ενδυµατολογικού χαρακτήρα συνδεόµενο µε την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, τη Βενετία, την οθωµανική αυτοκρατορία και την Ελλάδα του 19ου αιώνα. Με δεδοµένο ότι σε αρκετά µέρη της Ελλάδας διοργανώνονται διάφορες εκδηλώσεις που ήδη καλύπτουν κάποια από αυτά τα θέµατα, κάτι που θα ταίριαζε στην ταυτότητα του χώρου -και διοργανώνουν µε µεγάλη ανταπόκριση στο κοινό µεσαιωνικά κάστρα στην Ευρώπη- θα µπορούσε να αφορά επίδειξη πτήσεων κυνηγετικών γερακιών και παρέλαση-κονταροµαχίες έφιππων µε τον σχετικό µεσαιωνικό εξοπλισµό. Κάτι τέτοιο θα συνιστούσε θέµα φεστιβάλ στο κάστρο Μεθώνης µε διεθνείς συµµετοχές.