Πέτρος Θέμελης: «Έχω ζήσει πολλή ευτυχία στην αρχαία Μεσσήνη»

 

Ο καθηγητής και αρχαιολόγος Πέτρος Θέμελης μάς ξεναγεί στην αρχαία Μεσσήνη, μας μιλάει για την ιστορία της και για την περιπέτεια των ανασκαφών από το 1986 μέχρι σήμερα.

Είναι ο σημαντικότερος αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα, μετά την Ακρόπολη. Ίσως και ο πιο όμορφος. Την πρώτη φορά ανέβηκα στην αρχαία Μεσσήνη για μια σύντομη επίσκεψη σε καλοκαιρινές διακοπές στην Πελοπόννησο. Δεν ήξερα αυτή την αρχαία πόλη στην πλαγιά του όρους Ιθώμη, με Θέατρο εφάμιλλο της Επιδαύρου, με το μεγαλειώδες αρχιτεκτονικό συγκρότημα  του Γυμνασίου, του Σταδίου και της Παλαίστρας, την Αγορά, το Βουλείον, τα Μαυσωλεία, το Ασκληπιείο, το ιερό της Ίσιδος και άλλων θεοτήτων, τις ρωμαϊκές επαύλεις με τα ψηφιδωτά. Δύο χρονιά μετά, θα έμενα λίγες μέρες σε έναν από τους δύο ξενώνες στο χωριό Μαυρομμάτι, πάνω από τον αρχαιολογικό χώρο, και θα είχα τον χρόνο να περιπλανηθώ στη φύση και τα μνημεία, αλλά και να επισκεφθώ τα αξιοθέατα της περιοχής, όπως την παλιά Μονή Βουλκάνο, στην κορυφή της Ιθώμης, με θέα 360 μοίρες στον μεσσηνιακό κάμπο. Η αρχαία Μεσσήνη είναι ιδανικό μέρος αν θες να ξεκουραστείς και να ησυχάσεις, ο σκοπός μου όμως ήταν άλλος.

Το επόμενο πρωί με περίμενε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Μεσσήνης ο κ. Πέτρος Θέμελης. Μένει στον κάτω όροφο του μουσείου, ως διευθυντής διορισμένος από την Αρχαιολογική Εταιρεία από το 1987. Ζει εκεί, ανάμεσα στα αγάλματα. Είναι δύσκολο να πιστέψεις ότι όλος αυτός ο αρχαιολογικός πλούτος, μαζί με τα μνημεία της αρχαίας πόλης, ήταν θαμμένα κάτω από αμπέλια και ελιές. Η αρχαία Μεσσήνη είναι δικό του δημιούργημα, ένα μικρό θαύμα, που με την επίμονη εργασία του και αφοσίωσή του τα ξέθαψε από το χώμα και τα έφερε στο φως. Ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης είναι ένας πολυδιάστατος επιστήμονας, με πλούσιο συγγραφικό και ανασκαφικό έργο, γνωρίζοντάς τον όμως από κοντά αισθάνεσαι την ησυχία του ανθρώπου που έχει ευτυχήσει στη ζωή του. Η αρχαία Μεσσήνη είναι τυχερή που τον βρήκε και  χάρη σε εκείνον ζει μια δεύτερη ζωή. Κι εκείνος όμως τυχερός. Το ξύπνημα κάθε πρωί στη φύση του βουνού, η σωματική εργασία στο ύπαιθρο, ο καυτός ήλιος και οι αυγουστιάτικες μπόρες, η χαρά όλα αυτά τα χρόνια με κάθε νέα ανακάλυψη, οι απογευματινές συζητήσεις με τους συνεργάτες του για τα ευρήματα της μέρας… «έχω ζήσει πολλές χαρές εδώ, έχω γίνει καλύτερος άνθρωπος» μου λέει ανάμεσα σε άλλα.

Μια ζωή στις ανασκαφές, από την Πέλλα και το ανάκτορο της Βεργίνας στα πρώτα του βήματα, και μετά ως επιμελητής αρχαιοτήτων στην Ολυμπία, τη Βραβρώνα, τους Δελφούς, και παράλληλα καθηγητής κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης για 19 χρόνια, νοώθεις πόσο έχει μάθει να απολαμβάνει το μοίρασμα της γνώσης και τη συντροφιά με νέους ανθρώπους. Είναι 86 χρονών και αποπνέει νεότητα. Έχει χιούμορ, γελάει συχνά, χαίρεσαι κι εσύ τη συντροφιά του, η σεμνότητα και η ευγένειά του σε κερδίζουν. Μοιράζει τους μήνες ανάμεσα στην Αθήνα και την αρχαία Μεσσήνη, κι όταν είναι εδώ τα μεσημέρια τον συναντάς στο πετρόκτιστο εστιατόριο του χωριού, με εξαιρετικό φαγητό και θέα στην αρχαία Μεσσήνη, να τρώει σε ένα τραπέζι πριν από τη μεσημεριανή ξεκούραση, κομμάτι και ο ίδιος του τόπου που έχει αφιερώσει ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής του.

Κάνουμε τη συνέντευξη στον Κήπο του Μουσείου, σε ένα τραπέζι από κορμό δέντρου, όπως και τα σκαμπό που καθόμαστε. Ακούγεται το κελάιδισμα των πουλιών. Σε στιγμές φυσάει ένα αεράκι. Κάθε τόσο σηκώνουμε τα μάτια μας τριγύρω και κοιτάμε τη φύση. Είναι ειδυλλιακά. 

• 

-Δεν το πιστεύεις ότι υπάρχει αυτό το μέρος!

-Δεν είναι ωραία;

-Σας αξίζει που ζείτε εδώ.

-Το Μουσείο είναι έργο της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας χτίστηκε το 1973 σε σχέδια Αναστάσιου Ορλάνδου, αλλά ο κήπος και οι αποθήκες είναι δημιούργημα των ημερών μου.

-Όλα αυτά τα αρχαία αγάλματα που βλέπουμε εδώ τα βρήκατε στην αρχαία Μεσσήνη;

-Ναι, όλα από τη Μεσσήνη. Θα ήθελα να πάνε στη θέση εύρεσής τους, στον αρχαιολογικό χώρο…

-Έχει ένα αεράκι, μήπως κρυώσετε;

-Μου αρέσει εδώ, αν πέσει κρύο θα πάμε μέσα. 

-Είστε άλλωστε μαθημένος στον καιρό.

-Ναι, κάπως έτσι.

-Έχει και αυτό τον ωραίο ήλιο.

-Χθες ήταν πολύ ωραία. Δεν είχε φοβερό φως το απόγευμα;

-Ναι, πάρα πολύ. Ήμουν κάτω στην αρχαία πόλη, είναι η πιο όμορφη ώρα όταν πέφτει το φως, έτσι όπως πέφτουν οι σκιές από τα βουνά, από τα δέντρα…

-Ναι, όλα αυτά, και το τοπίο είναι μοναδικό… Τι θα θέλατε να πούμε;

-Ας ξεκινήσουμε από την Ιστορία, για να καταλάβουμε τι ήταν η αρχαία Μεσσήνη, γιατί ήταν σημαντική πόλη.

Τι βλέπουμε απέναντι;

Από εδώ βλέπουμε και τα τείχη, εκεί απέναντι ήταν η οχύρωση… σαν το σινικό τείχος. Ήταν τεράστια πόλις, η οχύρωσή της κολοσσιαία. Τα τείχη συνέχιζαν μέχρι που ενώνονταν με τους βράχους του βουνού, αγκάλιαζαν την Ιθώμη περιμετρικά και κατέβαιναν από τον αυχένα του απέναντι βουνού, της Εύας, και γύριζαν κάτω, ήταν 9,5 χιλιόμετρα σε μήκος, δεν σώζονται βέβαια παντού. Πήραν τις τα έτοιμα αγκωνάρια οι στρατοί των Φράγκων και των Βενετσιάνων για να χτίσουν τα μεσαιωνικά κάστρα στη Μεθώνη και την Κορώνη… Το τμήματα της αρχαίας οχύρωσης που σώθηκε βρισκόταν σε δασωμένο τότε και απρόσιτο χώρο, αυτή είναι η υπόθεσή μας, δεν μπορούσαν να το πλησιάσουν οι στρατοί των κατακτητών. Στα χαμηλότερα σημεία τα τείχη λείπουνε εντελώς, υπάρχουν μόνο τα θεμέλιά τους.

Η πόλις πόσο μεγάλη ήταν;

Η πόλις ήταν τεράστια, 270 εκτάρια (2.700 στρέμματα). Αυτό που βλέπουμε τώρα στον αρχαιολογικό χώρο είναι το κέντρο της πόλης, ο χώρος της Αγοράς με όλα τα δημόσια κτίρια, 400 στρέμματα περίπου σε έκταση περιφραγμένη. Δεξιά κι αριστερά όπως ανεβαίνει η πλαγιά βρίσκονταν οι κατοικίες, είναι εδώ θαμμένα, από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου μέχρι το Μουσείο και από την άλλη την ανατολική πλευρά αντίστοιχα. Αλλά κατοικίες δεν έχουμε ανασκάψει ούτε αναστηλώσει. Είναι τεράστια δουλειά αυτή, θα πρέπει να την φέρει σε πέρας μια μελλοντική αρχαιολογική αποστολή. 

Θα μπορούσε κάποιος να φέρει αυτά τα σπίτια στην επιφάνεια;

Κάποια στιγμή στο εγγύς μέλλον ναι, όχι όμως όλα. Τα έχουμε εντοπίσει με τη βοήθεια τεχνικών συναδέλφων που ήρθαν με γεωραντάρ και πραγματοποίησαν και ηλεκτρομαγνητικές διασκοπήσεις στο έδαφος, με τις οποίες διαγράφονται στον υπολογιστή οι κατόψεις των σωζόμενων σε βάθος αρχιτεκτονικών κατάλοιπων. Γνωρίζουμε ακριβώς πώς ήταν (είναι δημοσιευμένα σε διατριβή) οι δρόμοι, και τα οικοδομικά τετράγωνα… Το πολεοδομικό σύστημα με κάθετους και οριζόντιους δρόμους, είναι το γνωστό  Ιπποδάμειο πολεοδομικό.

Δηλαδή εσείς, τώρα, όταν βλέπετε αυτό το καταπράσινο τοπίο, φαντάζεστε αυτή την αρχαία πόλη;

(Γελάει) Περίπου ναι! Πάντως η πόλη αυτή καταλαμβάνει κολοσσιαία οχυρωμένη έκταση για λόγους άμυνας και δυνατότητας επιβίωσης του πληθυσμού σε περίπτωση πολέμου και πολιορκίας. Είναι προγραμματική αυτή η πόλη, την ίδρυσε ο μεγάλος Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώντας με τους Αργείους συμμάχους του. Ανάγκασε τους χωρικούς της περιοχής να γίνουν αστοί σταδιακά, πολλοί εξακολουθούσαν να ζουν στα χωριά τους και όταν υπήρχε κίνδυνος έρχονταν μέσα στην οχυρωμένη πόλη. Εισέρχονταν στην πόλη και στη διάρκεια εορτών προς τιμή θεοτήτων και άλλων σημαντικών γεγονότων. Κατοικούσαν στα χωριά τους κυρίως κατά τους μήνες της καλλιέργειας γιατί έπρεπε να τροφοδοτήσουν την πόλη με προϊόντα.

Πέτρος Θέμελης: η Ιστορία της αρχαίας Μεσσήνης

Ο Επαμεινώντας δελέασε τους Μεσσήνιους προσφέροντάς τους προστασία και έφτιαξε και όλα αυτά λαμπρά κτίρια. Γιατί ήθελε να κάνει μια τόσο μεγάλη πόλη;

Ήθελε μια πόλη πρότυπο για να αντέξει τις πιέσεις της Σπάρτης, η οποία είχε ιμπεριαλιστικές τάσεις. Η Σπάρτη είχε κατακτήσει όλη την Πελοπόννησο, είχε νικήσει τους Αθηναίους, είχε υποτάξει την Αρκαδία ολόκληρη, τη Μεσσηνία και την Αργολίδα. Ο Επαμεινώνδας ήταν μεγάλος Θηβαίος στρατηγός, η Θήβα ήταν η μεγάλη δύναμη πριν από τον Αλέξανδρο και τον Φίλιππο, που συγκρότησε ισχυρό στρατό – του Επαμεινώνδα δημιουργία ήταν η αριστερή λεγόμενη λοξή φάλαγγα, μια τακτική ανάπτυξης στρατιωτικού σχηματισμού που εφάρμοσε και ο Μέγας Αλέξανδρο στην ασιατική εκστρατεία του. Για πρώτη φορά κατάφερε ο Επαμεινώνδας, σκέψου, να κατατρόπωσε τη Σπάρτη στα Λεύκτρα της Βοιωτίας το 371 π.Χ. και την υποχρεώσει να απελευθερώσει την Πελοπόννησο, να συρρικνωθεί στο έδαφός της – έκτοτε η Σπάρτη ξέπεσε στην κατηγορία μιας περιφερειακή δευτερεύουσας δύναμης. Ο Επαμεινώνδας ίδρυσε αυτή την κολοσσιαία πόλη στους πρόποδες του όρους Ιθώμη, που ήταν το ισχυρότερο φυσικό οχυρό της χώρας, ενώ στην κορυφή του δεσπόζει το ιερό του Δία Ιθωμάτα. Η αρχαία Μεσσήνη έκτοτε δεν κατακτήθηκε ποτέ, με αυτά τα απίστευτα ισχυρά τείχη.

Διαβάσα ότι όποιος κατακτούσε αυτά τα δύο κάστρα, της Κορίνθου και την Ιθώμης, είχε όλη την Πελοπόννησο.

Ναι, έλεγαν πως κρατούσε τον ταύρο από τα κέρατα. Γιατί η Πελοπόννησος είναι σαν κεφάλι ταύρου με το ένα κέρατο τον Ακροκόρινθο και το άλλο την Ιθώμη. Και φυσικά αυτό το κατάφερε ο Επαμεινώνδας.

Φοβερός στρατηλάτης.

Δεν ήταν μόνο στρατηλάτης, ήταν και μορφωμένος άνθρωπος, είχε σπουδάσει φιλοσοφία, και είχε εμπλακεί από μικρός σε αυτά τα σύγχρονα συστήματα της οχυρωματικής τεχνικής και πολεοδομίας. Και όπως όλοι οι μεγάλοι στρατοί, όπως του Μ. Αλεξάνδρου στην Ασία και του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, συνοδευόταν από επιστήμονες που τον συμβούλευαν πώς να χτίσει μια πόλη. Αυτός ίδρυσε ταυτόχρονα τη Μεσσήνη και τη Μεγαλόπολη, πρωτεύουσα της Αρκαδίας, για να αποκλειστεί η Σπάρτη με εχθρικά πόλεις-κράτη Η. Μεγαλόπολη όμως δεν ορθοπόδησε ποτέ, είχε εμπλακεί σε διαμάχες με τις άλλες παλαιές πόλεις της Αρκαδίας, όπως η Τεγέα. Ατύχησε όμως και στα σύγχρονα χρόνια γιατί ήταν τα ορυχεία λιγνίτη εκεί, με μεγάλη μόλυνση… ενώ η Μεσσήνη βρήκε τον άνθρωπό της (γελάει)

Είναι πολύ τυχερή η Μεσσήνη!

Εγώ είμαι τυχερός μάλλον!… Είτε εκείνη με βρήκε είτε εγώ εκείνην, το θέμα είναι ότι βρίσκομαι εδώ επί 35 χρόνια και συνεχίζω ακόμα, αυτό είναι το παράξενο. 

→ Ο Πέτρος Θέμελης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1936. Ήταν γιος του Γιώργου Θέμελη, υπερρεαλιστή ποιητή και φιλολόγου. Έχασε τη μητέρα του 2 ετών κι έτσι μεγάλωσε με τη θεία του Ελισάβετ, σε ένα περιβάλλον με λογοτέχνες και ζωγράφους, στα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής και μετά του εμφυλίου. Ολοκλήρωσε τις βασικές σπουδές του στο ιστορικό Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Αποφοίτησε το 1959 και συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία, παίρνοντας διδακτορικό δίπλωμα από το Πανεπισήμιο του Μονάχου το 1972. Εδώ με τον φωτογράφο Τσαβδάρογλου το 1959, σε ηλικία 23 χρονών, στην Πέλλα.

Οπότε η ιστορία της αρχαίας Μεσσήνης  ξεκινάει με τον Επαμεινώνδα.

Ναι, ο Επαμεινώντας απελευθέρωσε τον μεσσηνιακό λαό που ήταν σκλαβωμένος επί 230 χρόνια, από τον Δεύτερο ήδη Μεσσηνιακό πόλεμο, αλλά πάντα είχαν συνείδηση οι υποτελείς Μεσσήνιοι ότι αποτελούσαν ένα ιδιαίτερο έθνος. Ο Επαμεινώνδας έστειλε κήρυκες παντού όπου κατοικούσαν Μεσσήνιοι φυγάδες εκτός Ελλάδος, στη Σικελία – όπου είχαν ιδρύσει αποικία, τη σημερινή Messina – και αλλού, ζητώντας τους να επιστρέψουν και να εγκατασταθούν στη νέα πόλη, και ανταποκρίθηκαν. Οι Μεσσήνιοι της διασποράς ήταν ζωτικό στοιχείο για τη αναγέννηση της νέας πρωτεύουσας με τα ήθη και έθιμα που έφερναν μαζί τους και με την παρουσία τους. Και μαζί με τους απελευθερωμένους είλωτες και περίοικους εγκαταστάθηκαν στην νέα ελεύθερη πολιτεία που ονειρεύονταν, το 369 π.Χ.  

Ο Επαμεινώνδας συνέλαβε ένα κολοσσιαίο πρόγραμμα για την πρωτεύουσα των ελεύθερων Μεσσηνίων, και τα πρώτα χρόνια, τους βοήθησε να οικοδομήσουν, γιατί δεν είχαν τα μέσα, δεν είχαν αναγνωριστεί ακόμα καν ως κράτος από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, την Αθήνα, το Άργος,  η Σπάρτη που ποτέ δεν τους αναγνώρισε – και οι νεοέλληνες εμάς, αν δεν μας αναγνώριζαν άμεσα οι μεγάλες δυνάμεις μετά την Επανάσταση του 1821, θα ήμασταν κράτος; Η ιστορία επαναλαμβάνεται. Όταν αναγνωρίστηκαν λοιπόν άρχισαν να καλλιεργούν τη γη, ο κάμπος ήταν εύφορος, ο μεγάλος ποταμός Πάμισσος διασχίζει και ποτίζει όλη τη Μεσσηνία μέχρι την Καλαμάτα, τις αρχαίες Φαρές. Δημιουργήθηκε σταδιακά μια τάξη αριστοκρατών της γαιοκτησίας.  Η Κυπαρυσσία ήταν το κύριο λιμάνι της αρχαίας Μεσσήνης, η πόλη ‘αλλωστε βλέπει στη Δύση, το Ιόνιο είναι η θάλασσά της, η Αδριατική και η Ιταλία ο ζωτικός της χώρος – μακριά από το Αιγαίο.

Στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η Μεσσήνη χάνει την ανεξαρτησία της όπως όλες οι ελληνικές πόλεις. Τι γίνεται τότε;

Όταν η Ελλάδα κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ., οι Ρωμαίοι επέβαλαν σταδιακά τη λεγόμενη «Ρωμαϊκή Ειρήνη» (Pax Romana) και σταμάτησαν οι αντιπαλότητες ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις-κράτη. Αναγκάστηκαν να ζουν ειρηνικά, και οι  Ρωμαίοι κατακτητές τους επέτρεψαν να κυβερνώνται με τα παλιά ήθη και έθιμα, με Έλληνες κυβερνήτες οι οποίοι ήταν βέβαια εκρωμαϊσμένοι και φιλορωμαίοι –  έτσι μόνο μπορούσε να επιβιώσει επι μακρόν μια απέραντη αυτοκρατορία όπως η ρωμαϊκή. Ήταν λοιπόν υπό ρωμαϊκή κυριαρχία η Μεσσηνία αλλά αυτοδιοικούνταν. Ορισμένες μεγάλες οικογένειες, πολιτικά και οικονομικά ισχυρές εύπορων γαιοκτημόνων είχαν νυμφευτεί πλούσιες Ρωμαίες. Είχαν μεγάλες περιουσίες και ρευστό χρήμα, εκμεταλλεύονταν μεγάλες εκτάσεις στη Μεσσηνία και στην Καμπαμία, ορισμένοι από αυτούς ήταν δίγλωσσοι. Ήταν μορφωμένοι, ταξιδεμένοι, ήλεγχαν την οικονομία και βοηθούσαν τακτικά με χορηγίες την πόλη τους να συντηρεί και να επισκευάζει τα δημόσια οικοδομήματα, ειδικά μετά από σεισμούς και καταστροφές. Κάποιοι ήταν συγκλητικοί. Για να γίνεις συγκλητικός έπρεπε να έχεις περιουσία πολλών εκατομμύριων σηστέρτιους (νόμισμα μεγάλης υποδιαίρεσης) και γαιοκτησία στην Ιταλία. Είχαν λοιπόν μεγάλη δύναμη. Ζούσαν στη Μεσσήνη και στη Ρώμη, και είχαν την εύνοια των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, από την εποχή του Νέρωνα μέχρι εκείνην του Μάρκο Αυρήλιου. Είχαν στενή σχέση με τη Δύση γιατί ήταν κοντά στην πατρίδα τους, είχαν έρθει ως άποικοι στην πόλη της Μεσσήνης και αρκετοί Ιταλιώτες.

Στα  ρωμαϊκά χρόνια αποτελεί, υπό την προστασία φωτισμένων αυτοκρατόρων, αξιόλογο πολιτικό και οικονομικό κέντρο, με έντονη πολιτιστική ζωή, με καλλιτέχνες που έρχονται από την Ελλάδα και από την Αλεξάνδρεια, με έργα τέχνης, χάλκινους ανδριάντες – μέσα στο Ασκληπιείο μόνο υπήρχαν 140 ορειχάλκινοι ανδριάντες! Η αγορά επίσης είχε χάλκινους ανδριάντες. Όλα αυτά δείχνουν τον πλούτο, τη δύναμη, την πνευματική καλλιέργεια της μεσσηνιακής πρωτεύουσας. Είχα αναφέρει σε συνέντευξη ότι την εποχή της μεγάλης ακμής της η Μεσσήνη βίωνε μια μορφή πολιτισμική έκρηξη, με την εικόνα του κοσμοπολιτισμού, του ανθηρού εμπορίου, με τους έφηβους που γυμνάζονταν στο βουερό Γυμνάσιο, με όλο τον κόσμο που κυκλοφορούσε στην Αγορά, με γυμναστές, παιδαγωγούς, φιλοσόφους, ηθοποιούς, θα μπορούσε να συγκριθεί με τη Βαρκελώνη, γιατί με ρώτησε κάποιος με ποια πόλη θα τη σύγκρινες σήμερα…

→ Στην υψηλότερη κορυφή της Ιθώμης βρισκόταν μια οχυρωμένη ακρόπολη και το ιερό του Δία του Ιθωμάτα, θεμέλια του οποίου σώζονται μέσα και έξω από το μοναστήρι. Η ίδρυση της Μονής Βουλκάνου στο ίδιο μέρος αποδίδεται σε μοναχούς που κατέφυγαν εκεί για να γλιτώσουν από τους εικονομάχους το 725. Η βόλτα μέχρι εκεί αξίζει τόσο για το μοναστήρι όσο και για τη θέα σε όλο τον μεσσηνιακό κάμπο και τα γύρω βουνά.

Δηλαδή ήταν η πιο σημαντική πόλη της εποχής;

Ναι ήταν μια πόλις-φαινόμενο, πολύ σημαντική πόλη για 800 χρόνια, από τότε που ιδρύθηκε μέχρι τα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. που καταρρέει η ρωμαϊκή αυτοκρατορία και την συμπαρέσυρε. Τότε καταρρέουν οι πόλεις και μαζί ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός, και περνάμε στον χριστιανικό μεσαίωνα και τον σταδιακό εκχχριστιανισμό.  Αλλάζουν τότε τα πράγματα.

Τι συνέβη τότε στην αρχαία Μεσσήνη;

Τα δημόσια οικοδομήματα και τα ιερά της εγκαταλείπονται σταδιακά στην τύχη τους – η οριστική εγκατάλειψη και κατάρρευση χρονολογείται μετά τον μεγάλο σεισμό του 365 μ.Χ. Μια πλημμύρα βιώσαμε το ’16 και κινδύνεψε να σκεπαστεί με λάσπη ο αρχαιολογικός χώρος, σκεφτείτε τι συνέβαινε επί πολλά χρόνια στη διάρκεια του χριστιανικού μεσαίωνα. Πάντως από το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, και κυρίως στις αρχές του 6ου αιώνα μ.Χ. κάνουν την εμφάνισή τους οι μεγάλες Πρωτοβυζαντινές Βασιλικές στον χώρο της Αγοράς και του Θεάτρου. Η Μεσσήνη εξακολουθεί να υπάρχει ως οικισμός με την ονομασία Βουλκάνο ή Βουρκάνο κατά τους επόμενους αιώνες μέχρι σήμερα. 

Οπότε τα λαμπρά αυτά οικοδομήματα γκρεμίστηκαν;

Οι παντελώς ενδεείς κάοικοί που απέμειναν ζώντας μεταξύ των ερειπίων της έρημης πόλης  έδωσαν και το τελειωτικό χτύπημα στην πόλη, γκρέμιζαν τα δημόσια κτίρια για να πάρουν τα μέταλλα (σίδερο και μόλυβδο) για λόγους επιβίωσης – ήταν πάμπτωχοι, οι εύποροι είχαν φύγει σε ασφαλή μέρη, έτσι δεν γίνεται πάντα; Τα εντυπωσιακά αρχαία κτίρια δεν τους έλεγαν τίποτα,  με τα μέταλλα που συγκέντρωνα από τους μεταλλικούς συνδέσμους των αρχαίων κτισμάτων, κατασκεύαζαν αγροτικά εργαλεία. Από τον 11ο αιώνα άρχισαν να αποδομούν τα τείχη οι στρατοί των Φράγκων κατακτητών για να οικοδομήσουν τα κάστρα τους στην Πελοπόννησο. Οι πτωχοί κάτοικοι του Βουλκάνου είχαν στη διάθεσή τους άφθονες μικρές πέτρες για να χτίσουν τα ταπεινά σπιτάκια τους. Στο πέρασμα των αιώνων, η αρχαία ένδοξη πόλη είχε καλυφθεί από χώμα, όταν ήρθα το 1986 στο χωριό Μαυρομάτι Ιθώμης για την ανασκαφή, διαπίστωσα ότι ολόκληρη η αρχαία πόλη είχε  . καλυφθεί από αγρούς με ελιές και αμπέλια που τα καλλιεργούσαν οι κάτοικοι του χωριού Μαυρομμάτι Ιθώμης και του όμορου που ονομαζόταν Σίμιζα και μετονομάστηκε σε Αρσινόη.

Ο Πέτρος Θέμελης μας ξεναγεί στην Αρχαία Μεσσήνη

Οι ανασκαφές: από το Μηδέν στο Είναι

Πώς ήταν όταν ήρθατε;

Νερά έτρεχαν παντού.

Δηλαδή σκέτη φύση;

Ναι, σκέτη φύση, ελαιώνες, αμπέλια, μάντρες, βάτα, στενοί αγροτικοί δρόμοι… Αυτό που υπήρχε ήταν τα εντυπωσιακά τείχη που πάντοτε ήταν ορατά. Εν πάση περίπτωση, είναι ένα στοιχείο που επαναλαμβάνεται στην ιστορία, μετά από καταστροφή έρχεται μια αναγέννηση. Στη Μεσσήνη βγήκε σταδιακά στο φως η αρχαία πόλη, αναστηλώθηκαν τα μνημεία της, που ήταν διαλυμένα, και ζει τώρα μια δεύτερη ζωή στο παρόν. Μιλάει από μόνη της για το ποια ήταν η εικόνα στην αρχαιότητα, παρόλο που τα μνημεία δεν είναι πλήρως αναστηλωμένα βλέπει κανείς μπροστά του μια αρχαία πόλη.

Είναι πολύ σπάνιο αυτό.

Πολύ σπάνιο.

Νιώθεις ένα μοναδικό συναίσθημα όταν είσαι εκεί ανάμεσα στα αρχαία μνημεία, μέσα στη φύση.

Αυτό είναι αλήθεια, πρέπει να έρθει κανείς και να το βιώσει από κοντά…

Αλλά βοηθάει, νομίζω, να μπορείς να φανταστείς πώς ήταν τότε, μέσα στους αιώνες, να μπορείς να φανταστείς τους ανθρώπους που ζούσαν εδώ. Για αυτό τα είπαμε όλα αυτά πριν…

Ναι. Η αρχαιολογία είναι μια μαλακή λεγόμενη επιστήμη που σκληραίνει σταδιακά γιατί συνεργάζεται ισότιμα με τις θετικές επιστήμες μέσω της αρχαιομετρίας και άλλων ειδικοτήτων. Οι αρχαιολόγοι ασχολούμαστε με τα υλικά κατάλοιπα, με πέτρες και τα δημιουργήματα ανθρώπων του παρελθόντος, αναζητούμε ωστόσο τον άνθρωπο δημιουργό πίσω από τα υλικά του κατάλοιπα. Δεν μπορούμε όμως να του πάρουμε συνέντευξη όπως μου παίρνεις τώρα εσύ. Αν ήμουν ζωντανό κατάλοιπο της εποχής του Επαμεινώνδα θα σου έλεγα πώς έγινε η πόλις με λεπτομέρειες. Έχουν όμως όλοι εξαφανιστεί. Έτσι πίσω από τα τις επιγραφές, τα κτίρια, τα αγάλματα, τα κείμενα, αναζητούμε τους ανθρώπους.

Ζητούμενο της αρχαιολογίας είναι η ερμηνεία. Το να περιγράψω ένα κτίριο δεν σημαίνει πολλά, το θέμα είναι να κατανοήσεις την αρχαία κοινωνία και τις νοοτροπίες της. Άνθρωποι της διασποράς, καταπιεσμένοι, γύρισαν εδώ, ήθελαν μεγάλα εντυπωσιακά οικοδομήματα, για να προβληθούν και οι ίδιοι μέσω αυτών ως έθνος σημαντικό στην Πελοπόννησο διαφορετικό από τους επίσης Δωριείς Σπαρτιάτες. Ζητούν βέβαια πάντα υποστήριξη από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής. Σήμερα μπορούμε μόνοι να επιβιώσουμε; Πρώτα ήταν η Αθήνα, το Άργος, η Θήβα οι οποίες υποστήριξαν τη Μεσσήνη σε βάρος της Σπάρτης. Σε συνέχεια οι Μακεδόνες, ο Φίλιππος Β, ο Μέγας Αλέξανδρος είχαν καλές σχέσεις με τους Μεσσήνιους, και στη συνέχεια οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, τουλάχιστον από το Τιβέριο και εξής. Τους τιμούσαν συχνά τους αυτοκράτορες με ψηφίσματα και ανέγερση ανδριάντων, άλλωστε οι μεγάλες οικογένειες εξαρτώνταν διοικητικά από αυτούς. 

→ Το Θέατρο της Μεσσήνης εντάσσεται στην κατηγορία των μεγάλων θεάτρων, δίπλα σε αυτά της Επιδαύρου και της Μεγαλόπολης. Η πρώτη οικοδομική φάση ανάγεται στον πρώιμο 3ο αι. π.Χ. και η αρχική χωρητικότητα του κοίλου έφτανε τους 15.000 θεατές. Από τα τέλη του 3ου αι. είχε αρχίσει η εγκατάλειψη και η λιθολόγησή του. Το κολοσιαίο θέατρο πλέον δεν χρησίμευε και γρήγορα μετατράπηκε σε χώρο εξεύρεσης οικοδομικών υλικών για τους εναπομείναντες εκχριστιανιζόμενους κατοίκους της μεσσηνιακής πρωτεύουσας.

Σας έπιασε απελπισία όταν ήρθατε; Το 1986.

Όταν η Αρχαιολογική Εταιρία μου ανέθεσε αυτό το καθήκον, γνώριζα από μακριά τη Μεσσήνη ως αρχαιολόγος,  ήταν ο Αναστάσιος Ορλάντο που ανέσκαβε εδώ και δεν τολμούσα να τον επισκεφτώ,  πόσο μάλλον να συνομιλήσω μαζί του. Τα ανασκαφικά έργα είχαν εγκαταλειφθεί από το 1977 μετά το θάνατο του Ορλάνδου ως το 1985. Όταν έφτασα εδώ για μια πρώτη αυτοψία, με οδήγησε ο μοναδικός φύλακας Γιώργος Μπαλόπουλος που υπήρχε, μέσα από χωράφια και σκολιά δρομάκια, δεν μπορούσες να περάσεις εύκολα ανάμεσα σε βάτα, φαντάσου. Με οδήγησε στο Στάδιο όπου εξείχαν τα πάνω άκρα ορισμένων κιόνων από τις στοές του Γυμνασίου. 

Δηλαδή;

Εξείχε το πάνω μέρος ορισμένων κιόνων που προχωρούσαν σε βάθος τεσσάρων μέτρων μες στο χώμα. Όπως ήταν χτισμένη η πόλις στην πλαγιά, του βουνού της Ιθώμης, το Στάδιο βρισκόταν στο χαμηλότερο σημείο και είχε καλυφθεί με επιχώσεις πάχους 5 μέτρων περίπου λόγω των κατολισθήσεων, κατά τα διάρκεια του λεγόμενου χριστιανικού Μεσαίωνα.

Οπότε τι κάνατε; Φέρατε μπουλντόζες και αρχίσατε να βγάζετε το χώμα;

Πήγα πρώτα στον Γενικό Γραμματέα της Εταιρίας, τον Γιώργιο Μυλωνά, ο οποίος ήταν καθηγητής σε Πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Πολιτειών και ακαδημαϊκός, και με οδήγησε ο ίδιος στον τότε υπουργό Οικονομικών και ενέγραψε τη Μεσσήνη στα μεγάλα έργα πολιτισμού της χώρας – όπως ήταν τότε ο Μιστράς, η Βεργίνα, 5-6 μεγάλα έργα. Σημαντική ήταν η συμβολή του Συμβούλου Επικρατείας Γιώργου Κουβελάκη, Μεσσήνιου στην καταγωγή, στην εξεύρεση πιστώσεων. Αγοράσαμε γη, γιατί όλη η έκταση ανήκε σε καλλιεργητές, σε συμφωνία με αυτούς και χρηματοδότηση από διάφορες πηγές, τη νομαρχία, τον ΕΟΤ στα πρώτα του βήματα, την Αρχαιολογική Εταιρία και το Υπουργείο Πολιτισμού, και προχωρήσαμε στην τοπογράφησέ και την κτηματογράφηση της έκτασης των 350 στρεμμάτων περίπου. Στη συνέχεια, με χρήματα από την ΕΕ και ιδιωτικούς φορείς, ξεκινήσαμε τις ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες που συνεχίζουν μέχρι και σήμερα.

Και τι αρχίσατε να κάνετε;

Άρχισα να διαλύω τους μαντρότοιχους που χώριζαν τα χωράφια. Γιατί τα κτήματα είχαν πέτρινες μάντρες, ξερολιθιές φτιαγμένες με αρχαίες πέτρες. Ήταν γεμάτες σπασμένες επιγραφές, αγάλματα, και αρχιτεκτονικά μέλη. Τα συγκέντρωσα, τα κατέγραψα και τα μετέφερα στις αποθήκες του Μουσείου με τη βοήθεια σημαντικών συνεργατών μου.

Το Μουσείο το είχε κάνει η Εταιρία επί Ορλάντο.

Ναι, στη συνέχεια χρειάστηκε να προχωρήσω σε ριζική ανακαίνιση του Μουσείου, σε διαμόρφωση του αύλειου χώρου και στην κατασκευή δύο μεγάλων αποθηκών για την αποθήκευση των κινητών ευρημάτων που αριθμούν τώρα 19.000 αντικείμενα, προερχόμενα από τις ανασκαφές, χώρια τα νομίσματα, που αριθμούν γύρω στα 8.500 χιλιάδες, πολύ πλούσια πόλη!

Το μαρμάρινο άγαλμα της Άρτεμης Λαφρίας με τόξο στο αριστερό χέρι

Το Μουσείο το είχε κάνει η Εταιρία επί Ορλάντο. Στη συνέχεια χρειάστηκε να προχωρήσω σε ριζική ανακαίνισή του, σε διαμόρφωση του αύλειου χώρου και στην κατασκευή δύο μεγάλων αποθηκών για την αποθήκευση των κινητών ευρημάτων που αριθμούν τώρα 19.000 αντικείμενα, προερχόμενα από τις ανασκαφές, χώρια τα νομίσματα, που αριθμούν γύρω στα 8.500 χιλιάδες, πολύ πλούσια πόλη!

Απίστευτο ότι οι μάντρες ήταν χτισμένες με αρχαία!

Ναι. Η πρώτη συλλογή μας ήταν από αυτές, άρχισα να τις κατεδαφίζω μία-μία και να βρίσκω θραύσματα από γλυπτά και διάφορα άλλα αντικείμενα. Μετά άρχισα να ανασκάπτω στο νότιο πέρας του Σταδίου – εκεί που είναι τώρα το Μαυσωλείο των Σαιθιδών ήταν ένας λιθοσωρός από 1.400 λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη. Και οι μεταλλικοί σύνδεσμοι των αρχιτεκτονικών μελών είχαν αφαιρεθεί συστηματικά απόυς μεταλλοκυνηγούς του χριστιανικού Μεσαίωνα. Από τους λίγους εναπομείναντες ενδεείς κατοίκους, οι οποία κατεδάφιζαν τα αρχαία κτίσματα για να αφαιρέσουν τα μέταλλα στη διάρκεια του χριστιανικού Μεσαίωνα.  Όλα τα κτίρια ήταν διαλυμένα από αυτούς. Θα σας δώσω ένα πρόσφατο βιβλίο που δείχνει το πριν και το μετά της Μεσσήνης για να καταλάβετε πώς αποκαλύφτηκαν τα πάντα διαλυμένα και διάσπαρτα, δεν θα το πιστεύετε. Ξεκινήσαμε την αναστήλωση από το Μηδέν και φτάσαμε σήμερα στο Είναι! Νοικιάζαμε ιδιωτικό ελικόπτερο από το Τατόι με φωτογράφο δεμένο πάνω του και αεροφωτογράφιζε για να υπάρχουν τεκμήρια του πώς ήταν τότε ο χώρος –  έχουμε ένα πολύτιμο αρχείο στο Κέντρο Μελετών Αρχαίας Μεσσήνης στην Αθήνα με όλες τις φάσεις εξέλιξης του έργου.

Βλέπεις τώρα αυτά τα μνημεία και νομίζεις ότι ήταν πάντα εκεί. Όπως η Ακρόπολη.

Ναι! και μάλιστα στο εξώφυλλο του νέου αρχαιολογικού οδηγού «Αρχαία Μεσσήνη» (εκδ. Καπόν) φαίνεται η αναστηλωμένη Παλαίστρα, σαν μακέτα από σπιρτόξυλα. Δεν υπήρχε τίποτα όρθιο, όλα τα κτίσματα ήταν σκόρπια! στήθηκαν οι κολώνες όρθιες μία – μία, καταλαβαίνεις την δουλειά κρύβεται από πίσω..

Το Στάδιο, το Γυμνάσιο και η Παλαίστρα ανήκουν στα πλέον εντυπωσιακά οικοδομήματα της πόλης. Το μεγαλειώδες αρχιτεκτονικό συγκρότημα μαρτυρά τη σημασία της αγωγής των νέων και της άθλησης για την κοινωνία των Μεσσηνίων.

Πώς τα φτιάξατε όλα αυτά;

Με χρόνο, υπομονή, πείσμα… και αναζήτηση χρημάτων – Οι συνεργάτες μου αρχιτέκτονες έκαναν σχέδια, μελέτες με προτάσεις αναστήλωσης που εφαρμόστηκαν σταδιακά όλα αυτά τα 35 χρόνια. 

Και πώς ξέρατε τι ταίριαζε πού; 

Ξέραμε περίπου πώς ήταν γιατί παρότι όλα πεσμένα σωζόταν το ίχνος μιας κάτοψης του κάθε οικοδομήματος… Το ρέμα, ο χείμαρρος είχε σκορπίσει δυστυχώς τις πεσμένες κολώνες και τα καθίσματα του Σταδίου. Χρειάστηκε να κάνουμε πολλές δοκιμές με τους τεχνίτες μας για να βρεθεί η αρχική θέση του κάθε αρχιτεκτονικού μέλους. Γιατί μπορείς να στήσεις μία κολώνα στη θέση μιας άλλης, αλλά η κάθε κολώνα χρειάζεται τα δικά της μέρη *τους σπονδύλους της) για να στηθεί όρθια, όπως και το δικό της κιονόκρανο. Το ύψος τελικά του κάθε κιονόκρανου καθορίζει την αλφαδιά πάνω στην οποία εδράζεται το οριζόντιο στοιχείο των επιστυλίων.

Δουλεύατε με τους ίδιους τεχνίτες;

Ξεκίνησα με 40 περίπου εργατοτεχνίτες, αγρότες από τα γύρω χωριά που έφερναν σε πέρας όλες τις αναγκαίες εργασίες, ανασκαφή, αναστήλωση… οι περισσότεροι βγήκαν σε σύνταξη. Μεγαλώσαν, μεγάλωσα κι εγώ μαζί τους! (γελάει). Ήταν αγρότες όμως έμαθαν να εκτελούν τέλεια τα πάντα, χειρίζονται και τα δικά μας οχήματα και μηχανήματα, είμαστε αυτόνομοι, δεν έχουμε ανάγκη κανέναν εισαγόμενο αρχιτεχνίτη ή εργοδηγό. Οι εργαζόμενοι μαζί μου κάνουν τα πάντα, δεν είναι μεμψίμοιροι.. Τώρα έχουν μείνει μόνο 7 εργατοτεχνίτες και 2 συντηρητές, μια γραμματέας, και ορισμένοι αρχαιολόγοι βέβαια παλαιά στελέχη που με βοηθάνε εθελοντικά.

Τι κάνατε πρώτα από τα μεγάλα έργα;

Πρώτα αναστηλώσαμε το Στάδιο, μετά από 10 χρόνια ανασκαφής. Βρίσκομαι επί 35 χρόνια εδώ, τώρα δεν έχει μείνει τίποτα να στήσω όρθιο, εκτός από ιερό της Ίσιδος και του Σάραπη. Ένα εντυπωσιακό οικοδομικό συγκρότημα ρωμαϊκών χρόνων και ένα τμήμα της αγοράς όπου δεν προβλέπω πολύ καλή διατήρηση. Δηλαδή, κατ’ ουσία  ο χώρος έχει ανασκαφικά σχεδόν ολοκληρωθεί

Για αυτό σας έχω ακούσει να λέτε ότι θέλετε 5 χρόνια ακόμα;

Ναι! (γελάει) Βέβαια πάντα 5 χρόνια λέω ότι χρειάζομαι ακόμη, γιατί τα προγράμματα είναι πάντα 5ετή, δηλαδή πρέπει ανά 5ετία να ανανεώνεις το πρόγραμμα σου για να πάρεις την έγκριση συνέχειας από το Υπουργείο Πολιτισμού και μετά κάθε χρόνο να το υλοποιείς. Αλλά τώρα πια ο χρόνος έχει σχέση και με τις δικές μου δυνάμεις, Άλλωστε μετά από 5 χρόνια δεν θα είναι ενεργός κανένας από τους έμπειρους εργατοτεχνίτες μου, μόνο εγώ!  (γελάει) Του  χρόνου παίρνουν σύνταξη ήδη 2-3, αυτό είναι το θέμα.  Αλλά τώρα δεν με πιέζουν οι ανασκαφές, με πιέζει η διαμόρφωση προσβάσεων, το να φανεί καλύτερα το πολεοδομικό, το ιπποδάμειο, με αυτά ασχολούμαστε περισσότερο τώρα.

«Φαίνεστε μια χαρά πάντως, ακμαιότατος!» του λέω και κάνουμε ένα μικρό διάλειμμα για να ξεπιαστούμε, θαυμάζοντας την ομορφιά του τοπίου. Στο δεύτερο μέρος της συζήτησής μας θα μου πει για το μεγαλύτερο πρόβλημα που είχε όταν ήρθε στην αρχαία Μεσσήνη, για τις διαφορετικές νοοτροπίες που είχε να αντιμετωπίσει, για την ευτυχία του να ζεις ανάμεσα στα αρχαία μέσα σε μια τέτοια φύση αλλά και για τα παράπονά του απέναντι στην πολιτεία και την τοπική αυτοδιοίκηση.

Το απόγευμα στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Μεσσήνης έχει πολύ ωραίο φως. Μπορείς να περιπλανηθείς στα μνημεία ή να ξαποστάσεις κάπου για να απολαύσεις τη φύση και το κελάιδισμα των πουλιών. © Δήμητρα Γκρους

Ο Πέτρος Θέμελης μας ξεναγεί στην αρχαία Μεσσήνη: η φύση και η ευτυχία της ανακάλυψης

Λέτε συχνά ότι δεν πρέπει να κάνεις ανασκαφή για την ανασκαφή, όσο είναι θαμμένα τα μνημεία προστατεύονται.

Βέβαια, αυτή είναι η αρχή μου, αν δεν έχεις τη δυνατότητα να αναστηλώσεις, να αναδείξεις ένα μνημείο, αλλά μόνο να το σκάψεις και να το αφήσεις να γίνει σκουπιδόλακκος, καλύτερα σκέπασέ το και άστο εκεί, μια άλλη γενιά θα έχει τα μέσα να το κάνει. Εγώ είχα τα μέσα να τα αναστηλώνω, αν δεν είχα δυνατότητα κάθε χρόνο να ανανεώνω τα προγράμματά μου οικονομικά δεν θα είχε ολοκληρωθεί το έργο, έτσι αγοράσαμε τα μηχανήματα, έτσι συνεργάστηκα με πεπειραμένους ανθρώπους που τους είχα εμπιστοσύνη και πήγαν όλα κατευχήν.

Πόσα χρήματα χρειάστηκαν δηλαδή;

Πού να θυμάμαι; Πρέπει να ρωτήσουμε τη λογίστριά μου, αρκετά εκατομμύρια πάντως σε δραχμές αρχικά, σε ευρώ σε συνέχεια! Είναι το μεγαλύτερο ανασκαφικό έργο στην Ελλάδα, νομίζω, ανάλογο με την Πέλλα, τη Βεργίνα, τον Μιστρά… Μόνο που εδώ δημιουργήθηκε ένας χώρος από το μηδέν, ενώ τα άλλα μνημεία που πάντα ήταν ενταγμένα στα μεγάλα έργα πολιτισμού της χώρας, όπως για παράδειγμα ο Παρθενώνας, ήταν όρθια και συντηρούνται. 

Είναι ο μόνος αρχαιολογικός χώρος που έχει τόσα πολλά χρόνια αδιάκοπης συστηματικής δουλειάς;

Ναι, 37 χρόνια ανασκαφής και αναστήλωσης μαζί, διαμόρφωσης και δημοσίευσης. Έχουν δει το φως της δημοσιότητας πολλές μονογραφίες και εκατοντάδες  μελέτες, αν δεν έχεις δημοσιεύσει μια ανασκαφή είναι σαν να μην έχει γίνει ποτέ.

Και είχατε να αντιμετωπίσετε και διαφορετικές νοοτροπίες, σας έχω ακούσει να λέτε.

Οι νοοτροπίες των ανθρώπων δεν αλλάζουν εύκολα, ο εγκέφαλός μας διατηρεί πρωτογωνισμούς, για να αλλάξει μια παλαιά συντηρητική νοοτροπία και στο πανεπιστήμιο ακόμη και στην έρευνα πρέπει να περάσουν χρόνια. Στη χώρα μας επικρατούσε μια αντίληψη, θα την έλεγα ρομαντική, που έλεγε: άσε τις κολώνες να κείτονται στα λουλούδια της άνοιξης – ναι, εντάξει, αλλά φθείρονται ξαπλωμένες επί αιώνες στο έδαφος και τελικά δεν καταλαβαίνεις πού ανήκουν, σε ποιο οικοδόμημα. Οι πέτρες εδώ μου μιλούσαν: Πέτρο, σε παρακαλώ, στήσε με εκεί που ήμουνα, μη με εγκαταλείπεις μέσα στη λάσπη και την άγρια βλάστηση, και τις άκουγα.  Ένα κιονόκρανο, για παράδειγμα, μου λέει, Πέτρο, κοίταξε, έχω κάτι εγκοπές εδώ, μια φθορά εκεί έναν τόρμο για γόμφωση από κάτω, σε εκείνη την κολώνα θα με πας. Μου αρέσει αυτό το παιχνίδι, είναι σαν ένα παζλ που προσπαθείς να λύσεις. 

«Οι πέτρες εδώ μου μιλούσαν: Πέτρο, σε παρακαλώ, στήσε με εκεί που ήμουνα, μη με εγκαταλείπεις μέσα στη λάσπη και την άγρια βλάστηση, και τις άκουγα.  Ένα κιονόκρανο, για παράδειγμα, μου λέει, Πέτρο, κοίταξε, έχω κάτι εγκοπές εδώ, μια φθορά εκεί έναν τόρμο για γόμφωση από κάτω, σε εκείνη την κολώνα θα με πας. Μου αρέσει αυτό το παιχνίδι». Ακούς συνέχεια νερά όσο είσαι μέσα. Τρέχουν από κάτω;

Ναι τα έχουμε υπογειοποιήσει, αλλά το ανοιχτό ρέμα που διασχίζει τον χώρο είναι πολύ επικίνδυνο, από Σεπτέμβριο μέχρι Φεβρουάριο μπορεί να γίνει χείμαρρος και να ξεχειλίσει. Αυτό είναι το πρόβλημα. Βρίσκεται στη μέση ακριβώς του αρχαιολογικού χώρου, σε κάποια σημεία φαίνεται, και ακούγεται ευχάριστα βέβαια.

Αυτό ήταν το μεγαλύτερο πρόβλημα όταν ήρθατε;

Όταν πρωτοήρθα το νερό ήταν παντού και μόνο το καλοκαίρι μπορούσαμε να ανασκάψουμε στο Στάδιο όπου κατέληγε. Κανείς δεν το πιστεύει, ότι έγινε ένα τεράστιο αποχετευτικό  έργο, που ήταν το πρώτο που έπρεπε να κατασκευαστεί,  έπρεπε να πολεμήσουμε  αμέσως με το νερό, να το τιθασεύσουμε, η δυτική Ελλάδα είναι και πολύ πλούσια σε βροχοπτώσεις.

Δηλαδή, εδώ που είναι ο αρχαιολογικός χώρος επί της ουσίας ήταν μια ρεματιά.

Ακριβώς, ναι, μια ρεματιά, γιατί βρήκε το νερό μόνο του την κοίτη του για να κατεβαίνει από τις πηγές της Ιθώμης στον κάμπο. Οι αρχαίοι είχαν κατασκευάσει μεγάλους υπονόμους σε κάθε δρόμο και οδηγούσαν τα νερά εκτός του οικισμού τους, αυτοί όμως βούλωσαν όταν η πόλη άρχισε να καταρρέει, κανείς πια δεν καθάριζε τους υπονόμους τον 4ο αιώνα μ.Χ.  και το νερό ξεχείλισε και βρήκε μόνο του την κοίτη του ακριβώς στο μέσο του αρχαιολογικού χώρου. Τώρα το ρέμα είναι ένα στοιχείο πλήρως ενταγμένο στο φυσικό περιβάλλον του αρχαιολογικό πάρκου, δεν είναι μόνο ότι ακούς τον ήχο του νερού, έχει και δική του χλωρίδα και πανίδα, δημιουργεί ένα ολόκληρο οικοσύστημα στις όχθες.

Πόσα μέτρα, δηλαδή, το υπογειοποιήσατε;

Περισσότερα από 350  μέτρα συνολικά, από τα οποία τα 250 κάτω από το Στάδιο. Έχουν τοποθετηθεί μεγάλης διαμέτρου σωλήνες με τέσσερα φρεάτια ελέγχου. Το νερό οδηγείται έξω από το τείχος στο τέρμα του Σταδίου, βρίσκει ένα ποταμάκι που εκβάλλει, χύνεται στο ποτάμι της Μαυροζούμενας. 

Οπότε, όταν ήρθατε εδώ αρχίσατε να σκέφτεστε πώς θα λύσετε διάφορα προβλήματα. 

Το νερό ακόμα το σκεφτόμαστε. Κάθε χρόνο βλέπουμε πού πάσχει, ανοίγουμε νέα κανάλια και συγκεντρώνουμε το νερό στον κεντρικό αγωγό. Δηλαδή το ρέμα μας είναι ο κεντρικός αγωγός που καταλήγει στο αποχετευτικό σύστημα που κατασκευάσαμε κάτω από το Στάδιο. Και βέβαια είναι και η αρχαία κρήνη Κλεψύδρα που βρίσκεται ψηλά στο χωριό, από την οποία υδρεύεται το χωριό, μειώνοντας έτσι την ορμή του. Ο ήχος πάντως του νερού που ρέει στο ρέμα είναι ευχάριστος, ηρεμιστικός.

Έχετε δίκιο είναι πολύ ωραίος ήχος. 

Το Θέατρο έχει δικό του αποχετευτικό σύστημα γύρω στην ορχήστρα, και όταν υπάρχει παράσταση, κλασικής μουσικής ή αρχαίας τραγωδίας, ακούς βατράχια να λαλούν, σε ορισμένους αρέσει, μερικοί ενοχλούνται. Αν σας ενοχλούν τα βατράχια, λέω, ελάτε νωρίς, καθαρίστε το κανάλι και κάντε την εκδήλωσή σας χωρίς κουάξ κουάξ το βράδυ!(γελάει)

Τι άλλα ζώα έχει;

Ζούμε σε μια φύση άγρια, θα έλεγα, σε ένα ολόκληρο οικοσύστημα. Έχει τεράστια κοράκια που τρώνε καρύδια και καβούρια που τα ρίχνουν από ψηλά σε πέτρες για να σπάσουν. Μπαινοβγαίνουνε επίσης αγριογούρουνα, αλεπούδες, τσακάλια κατεβαίνουν και τα ακούς να ουρλιάζουν τα βράδια, σαύρες τοπικές, ακρίδες ντόπιες, χελιδόνια πολλά, σκορπιοί και φίδια μεγάλοι τυφλίτες και δενδρογαλιές, και μικρά φίδια, γάτες φυσικά και περιστέρια.

Ο Πέτρος Θέμελης μας ξεναγεί στην Αρχαία Μεσσήνη

Η χρηματοδότηση και τα παράπονα

Πείτε μας λίγο για τα χρήματα.

Τα τελευταία 8 χρόνια δεν έχω καμία σχέση με κρατικές χρηματοδοτήσεις. Πριν υπήρχε ένα θεσμικό πλαίσιο με ένα ειδικό ταμείο διαχείρισης του ΥΠΠΟ που είχε ιδρυθεί για τα έργα πολιτισμο, τα έργα και τα χρήματα τα διαχειρίζονταν επιστημονικές επιτροπές. Μια τέτοια υπήρχε και για τη Μεσσήνη, την  Επίδαυρο, τη Νικόπολη και πολλά άλλα έργα πολιτισμού. Κάποια στιγμή, το ’14 νομίζω, καταργήθηκαν  οι επιτροπές, το ταμείο έκλεισε ενώ οι υπάλληλοί του μετακινήθηκαν σε άλλες υπηρεσίες, από τότε δεν υπάρχει το ειδικό θεσμικό πλαίσιο ώστε να χρηματοδοτείται και η αρχαία Μεσσήνη, η οποία ανήκει στην επιστημονικά διεύθυνση της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Τα ευρωπαϊκά χρήματα τώρα τα διαχειρίζεται η Περιφέρεια Πελοποννήσου, η οποία θα μπορούσε να συνάψει προγραμματικές συμβάσεις με την Εταιρεία που εκπροσωπώ. Αλλά κι αυτό είναι ένα πολύπλοκο διαχειριστικό σύστημα. Εγώ αναθέσει και πληρώσει μελέτες αναστήλωσης μνημείων της Μεσσήνης, τις έχω υποβάλει στην Περιφέρεια για χρηματοδότηση και τα χρήματα τα κατέθεσε ο Περιφερειάρχης στο όνομα της Εφορίας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας να εκτελέσει το έργο σε εφαρμογή της δικής μας εγκεκριμένης και χρηματοδοτημένης μελέτης… 

Οπότε πρέπει να βρίσκετε τα χρήματα μόνος σας;

Με τις επιτροπές είχαμε ενταχθεί στο ΕΣΠΑ, ευτυχώς έχουμε προχωρήσει και δεν χρειαζόμαστε πια πολλά χρήματα για τη συνέχιση του έργου της αρχαίας Μεσσήνης. Τα εξασφαλίζουμε τώρα χάρη στη γενναιοδωρία και την εμπιστοσύνη που μας δείχνουν ιδιώτες, ιδρύματα, και κυρίως Έλληνες της εφοπλιστικής οικογένειας όπως η Φωτεινή Λιβανού, το Ίδρυμα Ι.Φ. Κωστόπουλος, το ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος που με βοήθησε παλαιότερα για την αναστηλώσω το Θέατρο, η Εθνική Τράπεζα και άλλοι φορείς. Κάθε χρόνο πρέπει να συντάσσω νέα αιτήματα προς εξεύρεση χορηγών..

Σαν ένας μάνατζερ, ή σαν κάποιος που πρέπει να επιβιώσει η επιχείρησή του!

Ναι ακριβώς! (γελάει). Το 2000, όταν εγκαινιάστηκε το Μουσείο παραδόθηκε στο κράτος με πρωτόκολλο παράδοσης – παραλαβής ο αρχαιολογικός χώρος και το Μουσείο για λειτουργία και οικονομική εκμετάλλευση. Η Εταιρία δημιουργεί έναν αρχαιολογικό πάρκο και τον παραδίδει στο κράτος (Υπουργείο Πολιτισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας), αυτός είναι ο σκοπός της. Τη διαχείριση των εσόδων του χώρου και του Μουσείου την έχει το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων (τώρα ΟΔΑΠ), εννοώ έσοδα από το αναψυκτήριο, το πωλητήριο, τα εισιτήρια…

Είναι τραγικό να πρέπει κάθε χρόνο να βρίσκετε χρήματα για να κάνετε τις δουλειές σας. Φαντάζομαι είναι θέμα Υπουργείου Πολιτισμού, της κυρίας Μενδώνη.

Η κ. Μενδώνη μας είχε δηλώσει παλαιότερα ότι θα φρόντιζε οι επιτροπές να ξαναλειτουργήσουν τουλάχιστον για την Επίδαυρο, την Αρχαία Μεσσήνη και τη Νικόπολη, τα τρία μεγάλα έργα που λειτουργούσαν με ευρωπαϊκά πακέτα χρηματοδοτήσεων και με το ειδικό ταμείο διαχείρισης. 

Πρέπει να αλλάξει αυτό, είναι πολύ σοβαρό θέμα. Δεν είναι μόνο η λειτουργία του χώρου αλλά και η ασφάλειά του. Γράψατε σε μια θυμωμένη ανάρτησή σας στο Facebοok πριν λίγο καιρό για τις αντιπυρικές ζώνες, γίνεται να μην έχει αυτός ο χώρος;

Κάθε χρόνο ζητάνε οι τοπικοί φορείς στοιχεία για έναν περιφερειακό δρόμο πρόσβασης πυροσβεστικού οχήματος γύρω από την περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου. Και πρέπει να καθαρίζονται τα γύρω από το χώρο ιδιωτικά αγροτεμάχια από τα ξερά χόρτα τους.

Πέρυσι, με την Ολυμπία θυμάστε τι έγινε.

Ναι, Ξέρετε πόσες φορές τους έχουμε επισημάνει το πρόβλημα της Μεσσήνης;

Είναι εγκληματικό, δεν μπορείς να αφήνεις αυτό τον χώρο απροστάτευτο από τη φωτιά.

Ο χώρος καθαρίζεται συστηματικά, αλλά θα καούν όλα τα γύρω, φοβάμαι, το βουνό έχει καεί τρεις φορές… Εμείς στο χώρο έχουμε νερό σε τέσσερις δεξαμενές, έτοιμες για χρήση. Είχα προτείνει παλαιότερα να κατασκευαστεί ελικοδρόμιο σε χώρο κατάλληλο ανατολικά από το Στάδιο για έκτακτα περιστατικά και για την πυρασφάλεια. Ο αείμνηστος Καπετάν Βασίλης Κωνσταντακόπουλος είχε αποδεχτεί την πρόταση μου. Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Μεσσήνης έχει ανάγκη από μια αποδοτικότερη οικονομική διαχείριση.  

Το χωριό Μαυρομάτι Ιθώμης είναι το μόνο που έχει και θα έχει ζωή στο μέλλον γιατί στηρίζεται στην αρχαία Μεσσήνη και τον τουρισμό.

Το χωριό Μαυρομμάτι και από κάτω ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Μεσσήνης, λήψη από ψηλά

Είναι πολύ λίγο γνωστός αυτός ο τόπος. Ο πολύς κόσμος δεν τον ξέρει, θα μπορούσε να είναι διάσημος στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Συμφωνώ! Έχει αυξηθεί η κίνηση πάντως, και ειδικά τώρα μετά τον κορωνοϊό.  Έχει μπει στα ως προορισμός σε τουριστικά γραφεία, το Costa Navarino στέλνει κόσμο, αλλά δεν υπάρχουν ακόμη οι αναγκαίες υποδομές. Δεν υπάρχει καν λεωφορειακή σύνδεση με Καλαμάτα και Νέα Μεσσήνη.  Πρέπει ο ξένος να διαθέτει ΙΧ για να επισκεφθεί την αρχαία Μεσσήνη. Βάλτε, λέω, τουλάχιστον κατά τους μήνες αιχμής μια ειδική γραμμή από το αεροδρόμιο προς αρχαία Μεσσήνη. Μπορεί επίσης να ξεκινά ένα βαγόνι τραίνου από τη Νέα Μεσσήνη με οδηγό ξεναγό, να φέρνει τουρίστες στη Βαλύρα, μέχρι εκεί δηλαδή που φτάνει η υπάρχουσα σιδηροδρομική γραμμή, και μετά ένα λεωφορειάκι να τους ανεβάζει στο Μαυρομάτι και στον αρχαιολογικό χώρο. να τρώνε στο χωριό και να επιστρέφουν.

Την πλαγιά εκεί απέναντι την πήραν Άραβες από το Ντουμπάι και αγοράζουν χιλιάδες στρέμματα ελαιώνων, βρήκαν μερικοί άνεργοι από το χωριό Αρσινόη δουλειά. Φυτεύουν ελιές, τις καλλιεργούν σωστά, θα κάνουν δικό τους λιοτρίβι και την παραγωγή όλη θα την τυποποιήσουν και θα τη στέλνουν στις αραβικές χώρες. Ένας Γερμανός επενδυτής του τουρισμού ήρθε και αγάπησε τον χώρο, αγοράζει κτήματα γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο, έχει πάρει δύο ή και περισσότερα σπίτια στην Αρσινόη, το διπλανό χωριό που ερημώνει, να τα κάνει πιθανόν μπουτικ ξενοδοχεία, είναι καλλιεργημένος άνθρωπος και θα σεβαστεί πιστεύω το περιβάλλον. Οι ντόπιοι δεν γνωρίζω τί σκέπτονται και  τι κάνουν;

Ευτυχώς υπάρχει αυτό το θαυμάσιο εστιατόριο με την απίστευτη θέα και φοβερό φαγητό, και οι δύο ξενώνες…

Υφίσταται εδώ μια δυναμική ανάπτυξης την οποία αγνοεί μάλλον η τοπική αυτοδιοίκηση. Οι εργάτες που έχω και παίρνουν σύναξη για να πάνε στα χωριά τους, μου λένε ότι έχουν μείνει 5-6 ηλικιωμένοι άνθρωποι εκεί, σύντομα θα ερημώσουν και αυτοί οι παλαιοί οικισμοί.

Το έχετε καημό αυτό ε;

Ναι βέβαια, γιατί ορισμένοι ξένοι κατανόησαν ότι υπάρχει δυναμική ανάπτυξης και μέλλον ευοίωνο σε αυτόν τον τόπο χάρις στον αρχαιολογικό χώρο και οι δικοί μας όχι ακόμα;

Ένας τόπος τόσο σπάνιος και να ερημώνει. Είναι πανέμορφα, κάθε φορά που κοιτάω τριγύρω νιώθεις μια ευτυχία.

Νιώθεις μια ησυχία, μια γαλήνη, η απόλυτη φύση… Δυστυχώς τα βουνά έχουν καεί, έχουν χαμηλή βλάστηση, και τώρα φοβάμαι πολύ με την αλλαγή του κλίματος… φοβάμαι τη φωτιά. Αυτοί οι άνθρωποι δεν σκέφτονται τις ανάγκες εδώ;

Λυπηρό είναι. Σε κάθε θέση χρειάζεται ένας εμπνευσμένος άνθρωπος. Αλλά εμείς τους ψηφίζουμε!

Ακριβώς! (γελάει). Από τιμές και βραβεία δεν έχω παράπονο, προτιμώ ωστόσο να βλέπω να γίνονται έργα, δρόμοι, χώροι στάθμευσης, μέτρα πρόληψης πυρασφάλειας και αντιπλημμυρικά.

∆εν κλείσαµε µε τα παράπονα. Μου είπε πώς φαντάζεται την αρχαία Μεσσήνη, σαν ένα αρχαιολογικό και οικολογικό πάρκο µε δική του οικονοµική λειτουργία, να έχει Πωλητήριο, να οργανώνει ξεναγήσεις, να αυτοχρηµατοδοτείται, όπως το Μουσείο της Ακρόπολης. Ορισµένα γλυπτά, επιγραφές, βάθρα ανδριάντων θα ήθελε να επιστρέψουν στο φυσικό τους χώρο.

Πιστεύει ότι στο δίληµµα προστασία ή χρήση των µνηµείων η απάντηση είναι και προστασία και χρήση. Υπό τη δική του εποπτεία, η αρχαία Μεσσήνη όλα τα χρόνια υποδέχεται καλλιτεχνικές δηµιουργίες, συναυλίες, θέατρο, χορό, έργα τέχνης, θα µπορούσε ωστόσο να ενταχθεί ακόµα περισσότερο στον πολιτιστικό χάρτη της χώρας, «όπως τα αρχαία χρόνια που πλήθη γέµιζαν το θέατρο, την Αγορά, το Ασκληπιείο, το Ιεροθύσιο, το Γυµνάσιο, το Στάδιο, την Παλαίστρα, για να δουν, να ακούσουν, να διασκεδάσουν, να σκεφτούν». 

Σε όσα λέει διακρίνεις την αγάπη και την έγνοια του για την αρχαία Μεσσήνη, σαν ένας γονιός που αγωνιά για το παιδί του, τι θα απογίνει όταν αυτός δεν θα είναι πια εδώ. Πριν µε ξεπροβοδίσει, αντί επιλόγου, µου κάνει ξενάγηση στα αρχαία αγάλµατα στον υπαίθριο χώρο του µουσείου, τόση οµορφιά όπου και να κοιτάξεις, δεν χορταίνω να τον ακούω να μου μιλάει για την Ιστορία.

Στο τέλος μου δίνει το βιβλίο που μου υποσχέθηκε, με τίτλο «Αενάως ο Αρχαία Μεσσήνη», κανονίζουμε για τις φωτογραφίες, λέμε ότι θα τα πούμε ίσως ξανά τις επόμενες μέρες στο χωριό. Παρά το ότι είναι τόσο προσηνής, νιώθω τη μεγάλη τιμή να περάσω τόσο χρόνο μαζί του εδώ. Του υπόσχομαι ότι θα φτιάξω ένα ωραίο, πλούσιο θέμα με όσα είπαμε για να γνωρίσει κι άλλος κόσμος την αρχαία Μεσσήνη και αν θελήσει να την επισκεφθεί να το έχει σαν οδηγό.

Σε ένα αφιέρωμα σαν αυτό, όσο μεγάλο και να είναι, δεν μπορούν να χωρέσουν φυσικά όλα. Οι φωτογραφίες με το Πριν και το Μετά στο βιβλίο είναι αποκαλυπτικές του τιτάνιου έργου που έχει κάνει ο καθηγητής όλα αυτά τα χρόνια σε τούτο τον τόπο, από το μηδέν στο είναι, αυτό είναι το συγκλονιστικό. Όσο για την αρχαία Μεσσήνη, σκέφτοµαι για πολλοστή φορά πόσο σπάνιο µέρος είναι.

Δεν είναι άλλωστε μόνο ο αρχαιολογικός πλούτος, είναι οι βόλτες με το αυτοκίνητο στη Μονή Βουλκάνου στην κορυφή της Ιθώμης και στα γύρω μοναστήρια που μοιάζει σαν να είσαι κάπου στη γαλλική εξοχή, οι απογευματινοί περίπατοι στη φύση, η εμπειρία του φαγητού στο μοναδικό εστιατόριο του χωριού με ντόπια υλικά και παραδοσιακές συνταγές σε αυτή την απίθανη βεράντα με θέα στον αρχαιολογικό χώρο, αλλά και η εξωπραγματική ησυχία, η ηρεμία και η γαλήνη που νιώθεις – είναι όλα αυτά μαζί, Φύση και Ιστορία, ένας θησαυρός για ανάπαυση και εξερεύνηση μόλις 2 ώρες και 40 λεπτά από την Αθήνα. Ανακαλύψτε τον.

Πηγή: Athens Voice