“Την κρίσιμη στιγμή αποδείχθηκε ότι η ιδιωτική οικονομία χωρίς ελεγκτικούς μηχανισμούς οδηγεί σε απώλεια στήριξης”. Αυτό ανέφερε μεταξύ άλλων ο υπουργός Πολιτισμού Αντώνης Σαμαράς μιλώντας στη 13η Ετήσια Συζήτηση Στρογγυλής Τράπεζας με την Ελληνική Κυβέρνηση που διοργανώνει ο “Economist”, με θέμα: «Οδηγώντας την παγκόσμια πολιτιστική ατζέντα για την οικονομική και επιχειρηματική ανάκαμψη».
Αναλυτικά στην ομιλία του ο κ. Σαμαράς σημείωσε τα εξής: Κάθε μεγάλη διεθνής κρίση, δεν είναι μόνο οικονομική. Εχει και πολιτικές επιπτώσεις. Αλλά έχει και πολιτισμικά χαρακτηριστικά: Αρχές, αξίες και πρότυπα καταρρέουν. Συμπεριφορές που ως τότε είχαν εξιδανικευθεί, τώρα πλέον απαξιώνονται. Σύμβολα που είχαν κυριαρχήσει γίνονται συντρίμμια…
Και στη θέση τους προκύπτει ένα πολιτισμικό κενό. Ενα κενό αξιών, ιδανικών και προταγμάτων. Το οποίο θα καλυφθεί, αργά ή γρήγορα. Γιατί η φύση, η κοινωνία και η ιστορία δεν αντέχουν το κενό…
Στην τωρινή διεθνή κρίση είχαμε αμφισβήτηση πέντε εννοιολογικών σταθερών που καθόρισαν τη διεθνή ατζέντα των τελευταίων δύο δεκαετιών.
- Αμφισβητήθηκε το ανθρωπολογικό πρότυπο που κυριαρχούσε ως πρόσφατα. Και που δεν ήταν homo sapiens (δηλαδή «σκεπτόμενος άνθρωπος»), δεν ήταν homo economicus (δηλαδή «οικονομικός άνθρωπος»), ήταν πλέον homo speculatorus - κατάντησε άνθρωπος- κερδοσκόπος.
Ούτε καταναλωτής, ούτε επενδυτής, ούτε αποταμιευτής. Απλώς τζογαδόρος Δεν εκμεταλλευόταν ευκαιρίες, απλώς ρίσκαρε και τζίραρε συνεχώς. Για να αβγατίσει τον εικονικό πλούτο ενός εικονικού χαρτοφυλακίου.
Μεγάλωνε λογιστικές υπεραξίες και αναλάμβανε όλο και μεγαλύτερο ρίσκο, είτε χωρίς να το γνωρίζει, είτε χωρίς να πιστεύει ότι μπορεί να του συμβεί το κακό.
- Αμφισβητήθηκε ή μάλλον κατέρρευσε με πάταγο η επιχειρηματική λογική που υποκαθιστά την κερδοφορία με την κερδοσκοπία, τη συσσώρευση παραγωγικού πλούτου με την αποθησαύριση λογιστικών υπεραξιών, την παραγωγική επένδυση με το αχαλίνωτο ποντάρισμα σε αδιαφανή αξιόγραφα, τη διάχυση πλούτου με τη διάχυση του ρίσκου, την αναπτυξιακή δυναμική της οικονομίας με τη λατρεία της εξωπραγματικής «φούσκας».
- Κατέρρευσε, επίσης, ένα διεθνές μοντέλο οικονομικού καταμερισμού, όπου η Κίνα παρήγε φθηνά βιομηχανικά αγαθά που πουλούσε στον υπόλοιπο κόσμο και συσσώρευε χρεώγραφα όλων των υπολοίπων, αδιαφορώντας για το πώς θα της ξεπληρωθούν. Οπου η Αμερική παρήγε καταναλωτική ζήτηση για να απορροφήσει την παραγωγή όλων των άλλων, δημιουργώντας όλο και μεγαλύτερο χρέος, εσωτερικό και διεθνές. Και όπου η Ευρώπη παρήγε νομισματική σταθερότητα για το ευρώ της, αλλά και στασιμότητα για τις οικονομίες της.
Κι έτσι είχαμε, όχι μία, αλλά πολλές οικονομικές στρεβλώσεις σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Διαφορετικές στρεβλώσεις, που όσο βρισκόμασταν σε περίοδο αλματώδους ανάπτυξης
κατάφερναν να αλληλοσυμπληρώνονται και να ισορροπούν μεταξύ τους, αλλά όταν έσκασαν οι φούσκες που τροφοδοτούσαν, άρχισαν να καταρρέουν όλες μαζί και να βυθίζουν τον κόσμο σε διαφορετικές μορφές δομικών κρίσεων.
Ολα αυτά δείχνουν ότι για να υπάρξει «επανεκκίνηση» της διεθνούς οικονομίας, πρέπει να αλλάξουν οι νοοτροπίες και οι βασικές προτεραιότητες παντού:
Οι Αμερικανοί να πάψουν να συμπεριφέρονται ως «αδιαμφισβήτητοι ηγέτες» του κόσμου σε ρόλο «ατμομηχανής» για την παγκόσμια οικονομία. Και να αρχίσουν να ενδιαφέρονται περισσότερο για την αποκατάσταση των εσωτερικών δημοσιονομικών ισορροπιών τους.
Οι Κινέζοι να πάψουν να στηρίζονται στον αθέμιτο εμπορικό ανταγωνισμό, καταστρέφοντας όλες τις υπόλοιπες οικονομίες από τις οποίες περιμένουν να απορροφή-σουν τα προϊόντα τους. Οι Ευρωπαίοι να πάψουν να ενδιαφέρονται μόνο για τη συσσώρευση τραπεζικών υπεραξιών κι όχι για την βιώσιμη ανάπτυξη των οικονομιών τους.
Πρέπει να αλλάξουν κυρίαρχες νοοτροπίες παντού στον κόσμο. Κι αυτό απαιτεί πολιτισμικές αλλαγές, ψυχολογικές ανατροπές και ιδεολογικές μετατοπίσεις…
- Κατέρρευσε επίσης η αντίληψη ότι τα εθνικά κράτη έχουν παραμεριστεί κι ότι έχουν περιθωριακό ρόλο στη διεθνή πολιτική. Αποδείχθηκε ότι την κρίσιμη στιγμή η ευθύνη μετατέθηκε στα εθνικά κράτη. Η Γερμανίδα Καγκελάριος Αγκελα Μέρκελ το είπε καθαρά εξ αρχής: Κάθε κράτος-μέλος θα σώσει τον εαυτό του. Η ιδέα για κοινοτικό ταμείο αρωγής στην κρίση ναυάγησε. Στη συνέχεια, ο Γάλλος Πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί εξήγγειλε πρόγραμμα σωτηρίας των γαλλικών τραπεζών και προστασίας της γαλλικής αυτοκινητοβιομηχανίας, προειδοποιώντας, ωστόσο, να μη φύγουν κεφάλαια για γαλλικές θυγατρικές εκτός συνόρων, ακόμα και σε άλλα κράτη-μέλη.
Τα εθνικά κράτη ήλθαν πάλι στο επίκεντρο των εξελίξεων. Αυτά ανέλαβαν να πάρουν μέτρα διορθωτικά, μέτρα ανορθωτικά, μέτρα διεξόδου από την κρίση.
- Κατέρρευσε και η αντίληψη ότι οι ιδιωτικοποιήσεις είναι πάντα «σωτήριες» για τις οικονομίες. Την κρίσιμη στιγμή αποδείχθηκε ότι η ιδιωτική οικονομία χωρίς ελεγκτικούς μηχανισμούς οδηγεί σε «απώλεια στήριξης». Οτι η αγορά δεν μπορεί να αυτορρυθμίζεται πάντα. Οτι τόσα χρόνια απορρυθμίζαμε τις αγορές κι όταν προέκυψε η κρίση οι αγορές δεν μπορούσαν πλέον να αυτορρυθμιστούν!
Κι έχουμε πλέον φαινόμενα ραγδαίων κρατικοποιήσεων, έστω προσωρινών, ακόμα και από χώρες όπως η Βρετανία, η Αμερική και η Γερμανία, που υπήρξαν τις τελευταίες δεκαετίες τα προπύργια της ελεύθερης αγοράς. Αυτές οι πέντε μεγάλες ανατροπές είναι συγκλονιστικές. Αλλά και επικίνδυνες. Γιατί ενέχουν τον κίνδυνο να μας οδηγήσουν στα αντίθετα σφάλματα από εκείνα που πληρώνουμε σήμερα.
Υπάρχει, πράγματι, ο κίνδυνος, αμφισβητώντας την κερδοσκοπική φρενίτιδα, να αμφισβητήσουμε την ίδια την ανταγωνιστικότητα. Αμφισβητώντας την κερδοσκοπία των επιτήδειων, να καταστρέψουμε την κερδοφορία των επιχειρήσεων. Αμφισβητώντας το διεθνές μοντέλο οικονομικού καταμερισμού που χρεωκόπησε, να οδηγηθούμε στον προστατευτισμό όπου όλοι θα προσπαθούν να σωθούν σε βάρος των υπολοίπων, με αποτέλεσμα να καταστραφούν όλοι μιαν ώρα αρχύτερα.
Υπάρχει επίσης ο κίνδυνος, αντί να ενισχύσουμε το ρόλο των εθνικών κρατών, να υψώσουμε ξανά αξεπέραστα τείχη ανάμεσά τους. Με αποτέλεσμα να καταργήσουμε όλες τις συνέργειες ανάμεσά τους και να βυθιστούν στη μαύρη τρύπα ανταγωνισμών που επιδεινώνουν την ευημερία και την ασφάλεια όλων.
Υπάρχει ακόμα ο κίνδυνος, αναθέτοντας στα κράτη την ευθύνη να σώσουν την οικονομία, να επιστρέψουμε στον, αλήστου μνήμης, κρατισμό.
Το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, είναι αυτό που έλεγαν οι παλαιότεροι: Μαζί με τα απόνερα της κρίσης, να πετάξουμε και τις σταθερές του συστήματος. Μαζί με τις στρεβλώσεις του να καταργήσουμε και το δυναμισμό του. Αντί να το εξυγιάνουμε, να το δολοφονήσουμε από… υπερβολική δόση «φάρμακου»!
- Θέλουμε να ξεπεράσουμε τον «άνθρωπο-κερδοσκόπο», αλλά για να επιστρέψουμε στον άνθρωπο που σκέπτεται και οικονομεί, όχι για να εγκαταστήσουμε μια πανίσχυρη γραφειοκρατία, που θα υποτάξει τον άνθρωπο.
- Θέλουμε να ξεπεράσουμε την κερδοσκοπία, αλλά για να επιστρέψουμε στην επιχειρηματικότητα, στην ανταγωνιστικότητα και στη διάχυση του εισοδήματος μέσα από τις αγορές, όχι για να σκοτώσουμε τις αγορές.
- Θέλουμε να επιστρέψουμε στις ευθύνες των εθνικών κρατών, γιατί αυτά μπορούν να ρυθμίζουν μέσα σε πλαίσια διεθνούς ισορροπίας και εσωτερικής νομιμοποίησης. Οχι για να υψώσουμε τείχη μεταξύ τους. Για να διευκολύνουμε τη διακρατική συνεργασία. Οχι για να τα σπρώξουμε σε αλληλοεξόντωση.
- Θέλουμε να επιστρέψουμε στο ρυθμιστικό ρόλο του κράτους, όχι στην κρατικοποίηση της οικονομίας που τόσο ακριβά πληρώθηκε από όλους εδώ και λίγες δεκαετίες. Θέλουμε περισσότερο ρυθμιστικό ρόλο του κράτους στις αγορές, όχι περισσότερο κρατισμό.
- Θέλουμε τα εθνικά κράτη να ανακτήσουν το ρόλο τους και την ισχύ τους, για να υπάρξει περισσότερη συνεργασία ανάμεσά τους, περισσότερη δημοκρατία στο εσωτερικό τους, περισσότερη αλληλεγγύη μέσα στις εθνικές κοινωνίες, αλλά και στις διακρατικές σχέσεις.
Μ’ άλλα λόγια, θέλουμε να διορθώσουμε μιαν υπερβολή αναζητώντας το δρόμο της αριστοτελικής μεσότητας, όχι με μιαν άλλη υπερβολή ακόμα χειρότερη.
Ισως πρέπει να επιστρέψουμε στην αριστοτελική σκέψη που διδάσκει ότι η αρετή βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη, στο δρόμο της μεσότητας. Οτι η απόλυτη επιδίωξη αυτού που κάθε φορά θεωρούμε «καλό», δεν οδηγεί στο καλύτερο. Και ότι η απόλυτη απαξίωση αυτού που κάθε φορά θωρούμε «κακό», δεν μας σώζει. Οτι συνήθως ο άριστος δρόμος κείται ανάμεσα στην απόλυτη υπερβολή και στην απόλυτη έλλειψη. Μπορεί να βρίσκεται πιο κοντά στην υπερβολή ή πιο κοντά στην έλλειψη, αλλά είναι πάντα «ανάμεσα». Αντίθετα προς τον Πλάτωνα, ο οποίος επιδίωκε να πλησιάσει τα ιδανικά που πλανιόνταν ως «σκιές» στο περίφημο «σπήλαιό» του, ο Αριστοτέλης δεν έρρεπε προς το «ιδανικό», αναζητούσε την ισορροπία ανάμεσα σε αντίθετα ιδανικά. Για την ακρίβεια είχε ως ιδανικό του την εξισορρόπηση ανάμεσα σε αντίθετες επιδιώξεις, ανάμεσα σε διαφορετικά ιδανικά… Πρόοδος δεν υπάρχει όταν ταλαντευόμαστε από το ένα άκρο στο άλλο, αλλά όταν συνθέτουμε την εμπειρία μας με μιαν ισορρο ημένη πορεία «στη μέση».
Ως το 1929, οι αγορές ήταν ελεύθερες και ασύδοτες.
Από το 1933, με την επικράτηση των κεϋνσιανών ιδεών διεθνώς, επιδιώχθηκε μια ισορροπία ανάμεσα στις αγορές και το δημόσιο έλεγχό τους. Από ένα σημείο και πέρα αυτό οδήγησε σε συνεχή, χωρίς όρια, επέκταση του οικονομικού ρόλου του κράτους. Και σε σοβαρή κρίση του κρατισμού διεθνώς, στη δεκαετία του ’70.
Κι ύστερα, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, άρχισε η αντίστροφη πορεία, προς την απελευθέρωση της οικονομίας από το δημόσιο έλεγχο με αλλεπάλληλες ιδιωτικοποιήσεις. Ενώ το 1990 ήλθε η απελευθέρωση της διεθνούς οικονομίας από τους περιορισμούς που επέβαλε η ύπαρξη των εθνικών κρατών…
Για να φτάσουμε, το 2008, μέσα σε συνθήκες μιας νέας κρίσης, να αναζητήσουμε ξανά την παρέμβαση των εθνικών κρατών για να σταθεροποιήσουμε τις οικονομίες.
Αυτή η κίνηση του εκκρεμούς δεν οδηγεί πουθενά, αν συνεχίζεται ως μετατόπιση από το ένα άκρο στο άλλο. Αντίθετα, αν μετατραπεί σε σύνθεση ανάμεσα σε αντίθετα άκρα, τότε θα επιτευχθεί πρόοδος που υπερβαίνει τα άκρα.
Κι αυτό, βέβαια, είναι το πιο δύσκολο. Γιατί μετά από την οδυνηρή εμπειρία μιας κρίσης, οι κοινωνίες τείνουν να εξορκίζουν αυτό που τις έβλαψε πιο πρόσφατα. Και να λατρεύουν το αντίθετό του, αυτό που ξόρκιζαν ως χθες.
Οταν υπάρχει κρίση του κρατισμού, οι κοινωνίες ανακαλύπτουν ξαφνικά τις «αρετές» της ελεύθερης οικονομίας, όπως ακριβώς συνέβη μετά τη δεκαετία του ’80. Κι όταν υπάρχει κρίση της ελεύθερης οικονομίας και της απορρύθμισης των αγορών, τότε οι κοινωνίες στρέφονται - αντανακλαστικά - στον κρατισμό και τον προστατευτισμό. Οπως, περίπου, συμβαίνει σήμερα…
Αυτή την αέναη μετακίνηση του εκκρεμούς πρέπει να αποφύγουμε, από το ένα άκρο στο άλλο. Ωστε να προκύψει υπέρβαση των άκρων και νέα σύνθεση.
Επιστροφή στην αριστοτελική σκέψη, υπέρβαση των άκρων, νέα σύνθεση. Αυτό είναι η πολιτισμική προϋπόθεση όχι μόνο για το ξεπέρασμα της οικονομικής κρίσης, αλλά και για να ελεγχθούν οι πολιτικές επιπτώσεις της.
Διότι η νέα σύνθεση και ο δρόμος της μεσότητας είναι και προϋπόθεση δημοκρατίας.
Αν η επανάσταση απαιτεί πλατωνικό ιδεαλισμό - να πιστέψουν απόλυτα οι άνθρωποι σε ένα απόλυτο ιδανικό - η δημοκρατία απαιτεί δυνατότητα ισορροπιών και αναζήτηση μεσότητας, πέρα από αντίθετους ιδεαλισμούς.
Αν η απελευθέρωση απαιτεί επαναστάσεις για μια μόνον ιστορική στιγμή, η ελευθερία απαιτεί δημοκρατία, δηλαδή ισορροπία και μέτρο, για πάντα. Και δυνατότητα εξισορρόπησης όταν ανατρέπεται η ισορροπία και ξεπερνιέται το μέτρο…
Ισορροπία και εξισορρόπηση, μέτρο και μεσότητα, δημοκρατία και ελευθερία. Αυτά είναι τα πολιτισμικά προτάγματα για την αντιμετώπιση της διεθνούς κρίσης σήμερα.
Για να αποφύγουμε τον άχαρο και τραγικό ρόλο του Σισύφου.
Για να πάψουμε να ταλαντευόμαστε, ως εκκρεμές, ανάμεσα σε αντίθετα άκρα…».
“ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ” 26/05/2009
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου