Ο “άλλος δρόμος” του Θοδωρή Βλαχοδημήτρη

“Η σημερινή εκδήλωση, μια μέρα πριν τα «Ναβαρίνεια», έχει γίνει θεσμός. Εδώ και 8 χρόνια, στις 19 Οκτωβρίου, τιμάμε την μνήμη του στοχαστή και ποιητή Θοδωρή Βλαχοδημήτρη και του γιου του Πάνου. Τους τιμάμε εδώ στο παλαιό Γυμνάσιο της Πύλου, όπου φοίτησε ο Θοδωρής Βλαχοδημήτρης, με αφορμή την απονομή βραβείων στους αριστούχους απόφοιτους του Λυκείου της Πύλου. Από πέρυσι την γιορτή την εμπλουτίζουν με τη συμμετοχή και την παρουσία τους και τα παιδιά του ευρύτερου Δήμου Πύλου - Νέστορος, από την Χώρα, την Μεθώνη και την Κορώνη. Ετσι η γιορτή έχει γίνει ακόμα πιο αντιπροσωπευτική, καθώς ο Θοδωρής Βλαχοδημήτρης, που καταγόταν από το Σουλινάρι, θεωρείται και αυτός πνευματικός αγγελιοφόρος ολόκληρης της Πυλίας στην Ευρώπη. Πάνω από 35 χρόνια παρουσίαζε τα «Νέα από την πόλη του Νέστορα», αλλά και τα νέα από την Πελοπόννησο και απ’ όλη την Ελλάδα σε ένα ευρύτερο, φιλελληνικό κοινό στην Γερμανία. Επεξεργαζόταν ακούραστα το έργο του, αποτελούμενο από επιστημονικά δημοσιεύματα, λεξικογραφία, δοκίμια και ποίηση από την έδρα του στην Γερμανία, το Αμβούργο. Εκεί έζησα και εγώ τα περισσότερα χρόνια της ζωής μου και εκεί γνώρισα το Θοδωρή Βλαχοδημήτρη. Είμαι μισή Γερμανίδα και μισή Ελληνίδα και τα ελληνικά είναι η δεύτερη μου γλώσσα. Παρόλα αυτά, δεν έχω έρθει εδώ σήμερα ως εκπρόσωπος της κ. Μέρκελ -και ξέρω τι γίνεται εδώ, στην Ελλάδα- αλλά έχω έρθει ως Ελληνίδα, γιατί θεωρώ τον εαυτό μου Ελληνίδα, Πελοποννήσια και κυρίως Πύλια. Και την συνείδησή μου αυτή, κατά ένα μεγάλο μέρος, την οφείλω στο Θοδωρή Βλαχοδημήτρη.

Γι’ αυτό ευχαριστώ την κ. Βλαχοδημήτρη για την τιμή που μου έκανε, όταν μου πρότεινε να μιλήσω στη σημερινή εκδήλωση. Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΘΟΔΩΡΗ ΒΛΑΧΟΔΗΜΗΤΡΗ Η ομιλία μου φέρει τον τίτλο «Ο άλλος δρόμος του Βλαχοδημήτρη» και αναφέρεται τόσο στην ποίησή του όσο και στην προσωπική του ζωή. Η ζωή του Βλαχοδημήτρη είναι στενά συνδεδεμένη με την ποίησή του. Αυτό, φυσικά, ισχύει για κάθε μεγάλο καλλιτέχνη ότι το έργο του είναι, πάντοτε, και βιωματικό. Στο Βλαχοδημήτρη, όμως, αυτή η σχέση οδυνηρών εμπειριών και έργου είναι πολύ άμεση, έντονη και δραματική. Εζησε πολέμους, δικτατορία και εξορία. Πολλά ποιήματα, τα έγραψε στην εξορία, όπου υπέστη αδιανόητα σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια. Στα ποιήματά του, τις εμπειρίες αυτές μας τις διηγείται ολοφάνερα και τον ανείπωτο πόνο του, δεν ντρέπεται να μας τον δείξει. Ποτέ δεν κρύβεται πίσω από τις λέξεις. Ετσι λοιπόν, στην αναζήτηση του θέματος της σημερινής μου ομιλίας, αναρωτήθηκα ποιο θέμα θα μπορούσε να δηλώσει καλύτερα αυτή την ενότητα ποίησης και βιωμάτων του ποιητή, άλλα και της προσωπικής μου σχέσης με το Θοδωρή Βλαχοδημήτρη. Και βρήκα την έννοια του “άλλου δρόμου”. “Ο άλλος δρόμος” είναι ο τίτλος ενός βιβλίου του και ενός ποιήματος και είναι και μοτίβο που επαναλαμβάνεται σε πολλά από τα υπόλοιπα ποιήματά του. Πάνω απ’ όλα, όμως, ο άλλος δρόμος για τον Βλαχοδημήτρη αποτελεί απόφαση ζωής! Τι ήταν, λοιπόν, αυτός “ο άλλος δρόμος“ του Βλαχοδημήτρη”;

Ηταν η ολοκληρωτική, η απόλυτη άρνησή του να δεχτεί τα εύκολα και τα ετοιμοπαράδοτα, καθώς και μία στάση ζωής που δεν υποτασσόταν σε εκφοβισμό και εκβιασμό. Αυτή η στάση τον ανάγκασε να υποστεί δύο φριχτές εξορίες και να αυτοεξοριστεί κατά την χούντα. Τρεις ήταν οι κρίσιμες στιγμές στην ζωή του Βλαχοδημήτρη, κατά τις οποίες η πορεία του άλλαξε δραματικά. Στιγμές - σταυροδρόμια, που έβγαλαν το Βλαχοδημήρη από τη σίγουρη πορεία μιας επιτυχημένης καριέρας και ήσυχης ζωής, εάν είχε ακολουθήσει την περπατημένη οδό. Οι πραγματικά δραματικές εμπειρίες στην ζωή του ανθρώπου πολλές φορές τον αναγκάζουν να εγκαταλείψει τον τόπο ή ακόμα και την χώρα του και να αφήσει ό,τι αγαπά πίσω του. Με τον Βλαχοδημήρη αυτό συνέβη 3 συνεχόμενες φορές. Τρεις φορές, που συνέθεσαν τον “άλλο δρόμο“ του, το δικό του, διαφορετικό δρόμο. Η πρώτη φορά μετατρέπει τον Βλαχοδημήτρη από πρωτοετή φοιτητή στην Αθήνα σε πολιτικό εξόριστο στο Μούδρο της Λήμνου. Η δεύτερη τον δοκιμάζει σκληρά στην επόμενη εξορία του στην Μακρόνησο. Και η τρίτη είναι όταν αποφασίζει να αυτοεξοριστεί στο Αμβούργο της Γερμανίας εξ αιτίας της δικτατορίας στην χώρα μας. Μούδρος Λήμνου... Ο Βλαχοδημήτρης 22 χρονών, φοιτητής πρωτοετής της Φιλοσοφικής Σχολής στην Αθήνα, συλλαμβάνεται, σχεδόν παιδί, γιατί είχε πάρει μέρος στην εθνική αντίσταση. Του ζητούν να υπογράψει, όπως ζήτησαν σε πολλούς, δήλωση μετανοίας. Το αρνείται και τον πηγαίνουν στο Μούδρο της Λήμνου. Στο πλοίο για την εξορία, του δίνουν δεύτερη ευκαιρία να υπογράψει δήλωση μετανοίας, όταν ο διευθυντής της ασφάλειας τον πλησιάζει και του λέει: “Παιδί μου, άκου: χαλάς την καριέρα σου. Ξέρουμε ότι είσαι καλό και έξυπνο παιδί -ο Βλαχοδημήτρης ήταν αριστούχος αλλά και πρόεδρος των συμφοιτητών τουγιατί λοιπόν δεν υπογράφεις; Ο Βλαχοδημήτρης για δεύτερη φορά αρνείται και ετοιμόλογος όπως ήταν απαντάει: “Αφού εσείς ξέρετε ότι είμαι καλό παιδί, τότε γιατί δεν υπογράφετε εσείς για μένα;” και έτσι πήγε εξόριστος στη Λήμνο. Στην Λήμνο παρόλο που ταλαιπωρήθηκε, η εξορία δεν του δείχνει ακόμα το φριχτό της πρόσωπο. Το φρόνημά του παραμένει γενναίο. Το ποίημα αυτό είναι γεμάτο ενθουσιασμό, τόλμη και νεανικά ιδανικά. Μιλάει ένας Βλαχοδημήτρης μόλις 23 ετών που, παρόλη την εξορία στην οποία βρίσκεται, έχει όρεξη να ζήσει, να εξερευνήσει, και να αναζητήσει καινούργιους ορίζοντες. Μέσα του νιώθει δύναμη απεριόριστη και πεποίθηση για τον εαυτό του, αλλά και για την αίσια κατάληξη της πορείας του. Η εξορία εδώ μοιάζει ακόμα σαν περιπέτεια... Αλλά το Μούδρο της Λήμνου ήταν μόνο η αρχή της πορείας του: Το ποίημα αυτό γράφτηκε το Φεβρουάριο του 1949. Το Μάρτιο του 1949, δηλαδή ένα μόνο μήνα μετά, ο Βλαχοδημήτρης μεταφέρεται σε δεύτερη εξορία, στη Μακρόνησο, για την όποια γράφει αργότερα:   «Στο νησί των βαρβάρων μόνο η καρδιά μου το ξέρει πως άντεξε». Δεν ξέρουμε εάν τη στιγμή που έγραφε «χάρες ξωτικές, και νησιά που λούζουν τα νερά» είχε επίγνωση ότι σύντομα θα βίωνε την κορύφωση του μαρτυρίου του. Ισως τότε, η ερμηνεία του ποιήματος αυτού να άλλαζε εντελώς. Πιο πιθανόν είναι, ότι ο νεαρός Βλαχοδημήτρης να μην είχε διανοηθεί ακόμα τα μακάβρια βασανιστήρια, που τον περίμεναν. Αλλά και στη Μακρόνησο, πάλι μένει πιστός στις αξίες του και δεν υπογράφει αυτά που του ζητάνε. Την αντίστασή του, θα την πληρώσει ακριβά αυτή την φορά: με ξυλοδαρμό και με αίμα! Του κάνουν εικονικές εκτελέσεις, του σπάνε τα κόκαλα, όχι όμως και το ηθικό. Και αυτές τις φριχτές εμπειρίες μας τις διηγείται στο ποίημα με τον τίτλο «Ο άλλος δρόμος»: “Μακρόνησο, σ’ άφησα όταν με αφήσανε/με το πόδι στον τάφο, αλλά γενναίο το φρόνημα... Τη νύχτα με σύρανε/ στη χαράδρα βαθιά και με βάλαν/ ν’ ανοίξω τον τάφο μου. Και βρόντηξαν κοντά στο μελίγγι μου/το δολοφόνο τουφέκι τους. Και έγραψαν του ώμου το σπάσιμο “παλαιάν αρθρίτιδα“/και τις πληγές στα πνευμόνια μου “αμυγδαλίτιδα“ γιατροί, του αμπελώνος θεράποντες”... Ο άλλος δρόμος εδώ έχει γίνει πια μοιραίος, το ιερό πεπρωμένο ενός ανθρώπου που δε δεχόταν τον εξαναγκασμό και είναι έτοιμος να πληρώσει το τίμημα για την υποστήριξη της ελευθερίας του και της αξιοπρέπειάς του. Σε ένα άλλο ποίημά του μας φανερώνει, με ποιον τρόπο άντεξε τα βασανιστήρια: “Για να αντέξω/θα θυμάμαι/των γονιών μου τα πρόσωπα/τα ορθά κυπαρίσσια, φωτεινά/την αυγή και το σούρουπο, τις ντοματιές το βράδυ στο περιβόλι μας/και το κλήμα στην ξώπορτα”. Οι στίχοι αυτοί, με εικόνες από τα περιβόλια της Μεσσηνίας, περιέχουν το μήνυμα, που μας δίνουν όλοι οι μεγάλοι οραματιστές και αγωνιστές της ιστορίας: ότι οι εικόνες της ψυχής του ανθρώπου φέρουν μια δύναμη, η οποία μπορεί να νικήσει το μίσος αλλά ακόμα και να αψηφήσει την σωματική βία. Οι δε βοηθοί της ψυχής είναι η αγάπη, η γνώση και η αξιοπρέπεια. Αμβούργο. Το τρίτο περιστατικό που κάνει να αλλάξει πορεία ο Βλαχοδημήτρης στην ζωή του και είναι χαρακτηριστικό “του άλλου δρόμου“ του, γίνεται έπειτα από χρόνια. Ο εμφύλιος έχει τελειώσει, και εκείνος έχει γυρίσει από την εξορία και είναι πλέον εγκαταστημένος στην Αθήνα. Εργάζεται ως επιστημονικός συνεργάτης στο γλωσσολογικό τμήμα του Πανεπιστημίου των Αθηνών. Μπροστά του ανοίγεται μια καριέρα πανεπιστημιακού. Τώρα, όμως, έρχεται η δικτατορία στην Ελλάδα και ο Βλαχοδημήτρης καλείται να υπογράψει χαρτί ότι αποδέχεται τη νομιμότητα της τότε κυβέρνησης των συνταγματαρχών. Ομως και τώρα το αρνείται και προτιμάει να  αυτοεξοριστεί στο Αμβούργο της Γερμανίας. Οι συνεργάτες του μένουν άφωνοι: Πώς μπορεί να εγκαταλείψει μια σίγουρη επιστημονική καριέρα και την οικογένειά του; Επειτα από συνεννόηση με την κυρία Βλαχοδημήτρη, η οποία μετά από 2 χρόνια θα τον ακολουθήσει, απαντάει: “Η οικογένειά μου μπορεί να ζήσει και χωρίς εμένα, εγώ χωρίς αξιοπρέπεια δεν μπορώ να ζήσω”. Αμέσως μετά υποβάλλει παραίτησή του στις 31 Δεκεμβρίου του 1967. Ηαπόφαση αυτή για την οικογένεια του Βλαχοδημήτρη ήταν σκληρή. Για τον πνευματικό κόσμο του Αμβούργου, όμως, αποδείχτηκε ευλογία. Διανοούμενοι, λάτρεις της Αρχαίας Ελλάδας και φιλέλληνες Γερμανοί μαγεύονται από την εντυπωσιακή και επιβλητική μορφή του Βλαχοδημήτρη και μετέρχονται της ελληνικής παιδείας, ως αυθεντικοί Ελληνες. Η πρώτη μου γνωριμία με τον Βλαχοδημήρη ήταν εκεί στο Αμβούργο, στην πράσινη Πόλη, όπως την ονόμασε σε ένα από τα ποιήματά του. Το γνώρισα όταν συμπτωματικά βρέθηκα στο λεγόμενο “Κύκλο της Τρίτης”, μια συγκέντρωση διανοουμένων που είχε θεσμοθετηθεί επί πολλά χρόνια στο Αμβούργου. Πήγαινε εκεί κάποιες φορές η μητέρα μου. Μια φορά με πήρε μαζί της και εμένα. Ημουν τότε 18 χρονών περίπου, και την εποχή εκείνη δεν τα πήγαινα καλά ούτε με το διάβασμα, ούτε με τους καθηγητές. Η αίθουσα δυστυχώς ήταν γεμάτη με καθηγητές. Τη σκηνή που ξεδιπλωνόταν μπροστά στα μάτια μου, όμως, δεν θα την ξεχάσω: Ενας αυστηρός, πηγαίος αλλά και επιβλητικός κύριος με άσπρο μαλλί που μίλαγε με πάθος για την ελληνική γλώσσα και την ζωή. Απολάμβανε την διδασκαλία. Στα θρανία καθόντουσαν ως επί το πλείστον φιλόλογοι, καταξιωμένοι καθηγητές πανεπιστημίων και λυκείων και παρακολουθούσαν τον Βλαχοδημήτρη με στόματα ανοιχτά από θαυμασμό. Ο δε Βλαχοδημήτρης κυριολεκτικά τους διάβαζε ως μαθητές του! Αυτοί οι καταξιωμένοι, λοιπόν, καθηγητές είχανε ξαφνικά μετατραπεί σε μαθητές, που κράταγαν επιμελώς σημειώσεις κι άκουγαν τα επιστημονικά και ηθικά διδάγματα του Βλαχοδημήτρη με δέος, ενώ ο ίδιος, περήφανα, παρουσίαζε την νεοελληνική και αρχαία γραμματεία. Επίσης τους ορμήνευε και ώρες-ώρες μάλιστα τους μάλωνε σαν μικρά παιδιά. Στο δικό μου μυαλό ο Βλαχοδημήτρης τότε μπήκε ως  ο καθηγητής των καθηγητών ή πιο απλά ο δάσκαλος των δασκάλων. Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΜΟΥ Και το μεγαλύτερο ευτυχήματα της ζωής μου ήταν όταν ο Βλαχοδημήτρης, περίπου ένα χρόνο αργότερα, έγινε και δικός μου δάσκαλος. Με καλούσαν στο σπίτι τους ο κ. Θόδωρος και η κ. Βάσω στην Γερμανία 2 με 3 απογεύματα κάθε εβδομάδα και με διαβάζανε για να δώσω εξετάσεις σε ελληνικό πανεπιστήμιο. Λέγεται ότι το άγγιγμα του αληθινού δασκάλου, τον μαθητή τον μετατρέπει και τον μετουσιώνει. Ο καλός δάσκαλος βλέπει με μάτια αγάπης τις δυνατότητες του μαθητή πίσω από την ανεπεξέργαστη επιφάνεια και πιστεύει σε αυτές. Ετσι βοηθάει τον μαθητή του να τις δει και αυτός ο ίδιος. Ημουν 19 χρονών τότε, είχα μεγαλώσει και ζούσα στη Γερμανία, ήξερα ελάχιστα ελληνικά, ήθελα πολύ όμως να μπω σε ελληνικό πανεπιστήμιο.

Εντελώς αφιλοκερδώς ο κ. Θόδωρος και η κ. Βάσω αναλάβανε να με ετοιμάσουν για της εξετάσεις μου, όπως είχανε κάνει και σε άλλα παιδιά πριν από μένα. Το μόνο αντίτιμο, που δεχόντουσαν, ήταν η αγάπη μου. 

Οι συναντήσεις μας αυτές ήταν κάτι πολύ περισσότερο από εντατικά μαθήματα γλώσσας και πολιτισμού. Με τις γνώσεις, την καλοσύνη και το αληθινό τους ενδιαφέρον μου εμφύτευσαν την ελληνική ψυχή σε μια περίοδο προσωπικής αβεβαιότητας και με παρότρυναν να βάζω στόχους και να τους διεκδικώ. Από ένα μπερδεμένο κοριτσάκι που ήμουν όταν πρωτοπήγα στο σπίτι τους, μέσα σε 8 μήνες περίπου μετατράπηκα σε μια λιγότερο μπερδεμένη κοπέλα που τολμούσε να πάει σε μια ξένη χώρα για σπουδές. Αλλά το κυριότερο ήταν ότι είχα αποκτήσει τα προσόντα για να το κάνω. Ετσι άλλαξα πορεία και τόλμησα με την δική τους πάντα βοήθεια να έρθω για σπουδές στην Ελλάδα. Με το άγγιγμα των δασκάλων μου, του Θοδωρή Βλαχοδημήρη αλλά και της κ. Βάσως Βλαχοδημήτρη, γιατί και εκείνη ήταν και είναι δασκάλα μου, η ζωή μου πήρε έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο, άλλαξε πραγματικά 180 μοίρες. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τι κάναν για μένα. Τέλος, και πολύ σύντομα, θέλω να αναφερθώ σε ένα βασικό δίδαγμα του Βλαχοδημήτρη. Τόνιζε και δεν κουραζόταν να το επαναλαμβάνει, ότι η πραγματική γνώση δεν μπορεί να μην είναι ηθική. Και αυτό επειδή η γνώση δεν είναι ουδέτερη, δεν ισούται με απλή πληροφόρηση. Αντιθέτως, αποτελείται από συγκροτημένες και δομημένες μεταξύ τους θεωρητικές και εμπειρικές έννοιες. Αυτές οι επεξεργασμένες έννοιες μας οδηγούν στην αποκωδικοποίηση της πραγματικότητας και της ίδιας της ύπαρξής μας. Μας φέρνουν πιο κοντά στην αλήθεια. Το να βλέπεις την αλήθεια, όμως, έχει ηθικό αντίκτυπο. Μας κάνει να καταλάβουμε την οδυνηρή διαφορά μεταξύ του κόσμου που ζούμε και του άλλου κόσμο, αυτού που είναι ικανός ο άνθρωπος να πλάσει. Αυτή η διαφορά θα γίνει κίνητρο να δραστηριοποιηθούμε προς την σύγκλιση αυτών των δύο κόσμων, του πραγματικού και του ιδανικού. Η γνώση, τότε, αποκτά ηθική υπόσταση, στερεώνει και προσανατολίζει ψυχικά τον άνθρωπο στην πορεία του να φέρει τα δύο άκρα αυτά πιο κοντά. Κοιτώντας απ’ έξω, η πορεία του Βλαχοδημήτρη ήταν περιπετειώδης, ακανθώδης, δύσκολη, διχασμένη, ανηφορική και... φυσικά ποτέ δεν ήταν ευθύγραμμη. Ο άλλος δρόμος που πήρε μοιάζει μάλλον στραβός. Πώς, όμως, η πορεία ενός πρωτοπόρου, ενός ανθρώπου που τολμάει να πάει πρώτος, θα μπορούσε να είναι και διαφορετική; Αγωνιζόταν να φέρει τα δύο άκρα αυτά τον πραγματικό κόσμο γύρω του και τον ιδανικό κόσμο, που είχε δει μέσα του- σε σύγκλιση. Ο Βλαχοδημήτρης πίστευε ότι οι άνθρωποι καλούμαστε όχι στον άλλον κόσμο, αλλά εδώ επάνω στην γη, μαζί να χτίσουμε την γη της επαγγελίας, με γνώμονα το τι μας υπαγορεύει η σοφία της ψυχής μας, η δύναμη του μυαλού μας και η έγνοια για τον άνθρωπο δίπλα μας. Γιατί είναι αλήθεια, ότι, παρά την τεθλασμένη πορεία της ζωής του, η ψυχή του είχε μια πορεία και έναν προορισμό εντελώς ευθύγραμμο: ο άνθρωπος σε μια κοινωνία αλληλεγγύης, αγάπης και αξιοπρέπειας. Αλλωστε, όπως έλεγε και ο ίδιος: “Οποιος με αγάπη μιλάει μ’ αγάπη πληρώνεται”. 

"ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ" 03/11/2014