Είναι η ψυχή μας θνητή ή αθάνατη;

Ο φιλοσοφών προσπαθεί να ερμηνεύσει το γεγονός του θανάτου, πλην όμως αναγκάζεται να αντιμετωπίσει θεμελιώδη προβλήματα όπως: Τι είναι ο θάνατος; Διατί άραγε συμβαίνει, δίχως να παρέχει την παραμικρή δυνατότητα αναβολής ή και ματαιώσεως της ελεύσεώς του. Είναι ο θάνατος η έκπτωση του σώματος από τη ζωή; Τι σημαίνει, άραγε, η είδηση: ο θάνατος είναι πλέον γεγονός; Διατί πρέπει, οπωσδήποτε, να συνδεθεί κατ’ αποκλειστικότητα μόνο με το σώμα; Μήπως, σαφώς υπονοείται η μετά τον θάνατον ασφαλής επιβίωση της ψυχής; Πώς εξηγείται το γεγονός πως όταν ο θάνατος επέρχεται, διακατεχόμεθα από τον φόβο του εκμηδενισμού, και πάση θυσία αγωνιζόμεθα δια την επιβίωση; Αλλωστε ο ίδιος ο Επίκουρος είχε σαφώς τονίσει, πως «όπου ενσκήπτει ο θάνατος, εγώ απουσιάζω από εκεί, και όπου παρίσταμαι ο θάνατος απουσιάζει». Υπό την άποψη αυτή, ουδέποτε συναντώμεθα μετά του θανάτου. Είναι ένας παράλογος φόβος, ο φόβος του θανάτου; 

Επί πλέον, είναι ο εκμηδενισμός για πραγματική στέρηση, πράγμα το οποίον καθιστά τον φόβον λογικόν και αναμενόμενον; Κατά τον Επίκουρον, ο φόβος του θανάτου είναι παράλογος, αφού σε καμιά περίπτωση δεν δυνάμεθα να γευθούμε την εμπειρία από την μετ’ αυτού συνάντησή μας, αλλά και τις επακόλουθες συνέπειές του. Αλλά, αν επρόκειτο ο φόβος του θανάτου να είναι λογικός, τότε η αναφορά του δεν γίνεται σ’ αυτόν τον θάνατον, αλλά στην απώλεια προσώπων που συνεπάγεται η έλευσή του.

 

Κατά την χριστιανικήν θεολογίαν ο Θεός είναι αθάνατος, δηλαδή ουδεμίαν είχεν, έχει ή θα έχει σχέση μετά του θανάτου, είτε διότι αφ’ εαυτού είναι αιώνιος και αδιος, δηλαδή ως εκ της φύσεως του, εάν είναι άπαξ, θα είναι διά παντός, υπό την έννοιαν της υπερχρονικότητος, της εκτός των ορίων του χρόνου παρουσίας Του. Αλλες οντότητες, όπως οι Αγγελοι και οι ανθρώπινες ψυχές, έχουν την αθανασίαν, αλλά υπό διαφορετικήν από τον Θεόν σημασίαν, ως υποκείμενες στην θεία βούληση διά την περαιτέρω πορείαν τους. 

Ο Πλάτων στον Φαίδωνα (70b – 80c) υπεστήριζε πως η ψυχή υπάρχει και μετά τον θάνατον και δεν μηδενίζεται, δηλαδή υπάρχει κάτι το σημαντικό, πέραν του τάφου. Είναι γνωστή η θεωρία των ορφικών ότι η ψυχή ξαναγεννάται, δηλαδή η τάδε ψυχή έχει έλθει από ένα άλλο κόσμο, στον οποίον οι άνθρωποι μεταβαίνουν μετά τον θάνατόν των. Εδώ ισχύει η αρχή των αντιθέτων. Οτιδήποτε «γίνεται», «γίνεται» από το αντίθετό του, και σε κάθε ζεύγος αντιθέτων αντιστοιχούν δύο διαφορετικές πορείες «γενέσεως». 

Ολα τα ανωτέρω ισχύουν στην περίπτωση της ζωής και του θανάτου. Το να είσαι ζων και το να είσαι νεκρός είναι αντίθετα, όπως όταν κάποιος κοιμάται ή είναι εκτός ύπνου. Ο ζων πρέπει να προέρχεται από τον νεκρό και, ακολούθως, ο νεκρός από τον ζώντα, δηλαδή, θνήσκων και ερχόμενος στην ζωήν. Πράγματι, αν η όλη πορεία δεν ήταν κυκλική, τότε αυτομάτως η ζωή θα εξηφανίζετο. Η αναφορά του Σωκράτους στον «ξύπνιο» και στον «κοιμισμένο», αντανακλά τον νόμο της «αλλαγής» της φιλοσοφίας του Ηρακλείτου, με τον οποίον θάνατος και ζωή, ύπνος - έγερση, συνδέονται στενώς (πρ. Ηρακλείτου, απ. 64, 77, 123). Ασφαλώς η γενική εντύπωση διά τον κόσμον, ως συγκείμενον εξ αντιθέτων, αποτελεί κοινή πεποίθηση των Ιώνων σοφών (πρ. G.S. Kirk - J. E. Raven - H. Schofield. Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, μετ. Κούρτοβικ, Αθήνα 1983, σ. 80 -190). 

Η πρώτη αυτή φιλοσοφική προσέγγιση του ερωτήματος περί της αθανασίας της ψυχής αφιερώνεται στους συνανθρώπους μας που έχουν βιώσει τις συνέπειες εκ του γεγονότος του θανάτου προσφιλών προσώπων, όπως εσχάτως συνέβη και στον υπογραφόμενον από την αιφνίδια και αδόκητη εκδημία προς Κύριον της αδελφής του Αγγελικής Διδασκαλίσσης. Θα ακολουθήσουν σε επόμενη μελέτη μας τα επιχειρήματα υπέρ της αθανασίας της ψυχής του Σωκράτους, του Πλάτωνος, του Αριστοτέλους και Νεοπλατωνικών Φιλοσόφων.

Του Κωνσταντίνου Γ.-Α. Νιάρχου 

Καθηγητού Φιλοσοφίας 

Πανεπιστημίου Αθηνών