Οι πρώτες ανασκαφές της Ολυμπίας και οι Ελληνες επίτροποι

Τον Απρίλιο του 1874 είχε συμφωνηθεί μεταξύ Ελλάδας και Γερμανίας η παραχώρηση των ανασκαφών της Ολυμπίας στο γερμανικό κράτος. Τη σύμβαση υπέγραψαν ο υπουργός των Εξωτερικών Ιωάννης Δηλιγιάννης, ο γενικός έφορος Αρχαιοτήτων Παναγιώτης Ευστρατιάδης, ο πρεσβευτής της Γερμανίας E. von Wagner και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Βερολίνου Ernst Curtius. Η σύμβαση ψηφίστηκε από την Βουλή των Ελλήνων στις 30 Οκτωβρίου του 1875 και επικυρώθηκε από τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ στις 12 Νοεμβρίου. Επίτροπος των ανασκαφών ορίστηκε ο αρχαιολόγος Aθανάσιος Δημητριάδης από τον Τύρναβο της Θεσσαλίας, ο οποίος είχε σπουδάσει στο Μόναχο και το Βερολίνο. H αθηναϊκή «Εφημερίς» (Φύλλο 196, 14-04- 1874) σημειώνει:

«Επανήλθεν εκ της Εσπερίας Ευρώπης, όπου επί τέσσερα έτη εσπούδασεν ειδικώς την αρχαιολογίαν, ο και προ της αναχωρήσεώς του εν λογίοις διακρινόμενος κύριος Αθανάσιος Δημητριάδης, διδάκτωρ της Φιλολογίας”. 

O Αθανάσιος Δημητριάδης τήρησε λεπτομερές ημερολόγιο των ανασκαφών της Ολυμπίας και συνέταξε τον πρώτο κατάλογο των ευρημάτων. Εγκατέλειψε την υπηρεσία ξαφνικά το 1878, λόγω σοβαρής ασθένειας, οπότε τον διαδέχτηκε ο επίσης αρχαιολόγος αδελφός του Κωνσταντίνος που παρέμεινε στην Ολυμπία ως το 1887, εννέα ολόκληρα χρόνια. Διαβάζοντας το προσωπικό ημερολόγιο των αδελφών επιτρόπων εντυπωσιάζεσαι από την αρχαιογνωστική τους κατάρτιση, τη σχεδιαστική τους δεινότητα και ακριβολογία, καθώς και την ικανότητα να περιγράφουν λιτά την πρόοδο των εργασιών και τη σταδιακή αποκάλυψη των ευρημάτων. Σχεδιάζουν με επιμέλεια επιγραφές και χάλκινα αντικείμενα. Ανάμεσα στις γραμμές του ημερολογίου τους παρεμβάλλουν σχεδιάσματα επιστολών, σχόλια και κρίσεις για πρόσωπα και καταστάσεις. Aναφέρονται επίσης στις καιρικές συνθήκες και το βαρύ υγρό κλίμα της Ολυμπίας που τους βυθίζει σε μελαγχολία. Υπολογίζουν τα ημερομίσθια των εργατών, περιγράφουν τις κυριακάτικες εκδρομές, τις μεταβάσεις στον Πύργο με άλογο για ψώνια, τις συναντήσεις με υπαλλήλους, συνεργάτες, φίλους και επισκέπτες. 

ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ 

Το ημερολόγιο του Αθανάσιου Δημητριάδη αρχίζει με την καταγραφή του περιπετειώδους ταξιδιού του από την Αθήνα στην Ολυμπία: 

Δευτέρα 1η Σεπτεμβρίου 1875, ώρα 7η πρωινή, επιβιβάζεται στο ατμόπλοιο “Ίρις” με τον πιστό βοηθό του Γεώργιο Αγραφιώτη και τον ενωματάρχη Παναγιώτη Σπύρου. Φτάνει στο Ναύπλιο ώρα 6η μ.μ. στις 2 Σεπτεμβρίου. Στο Γύθειο αφικνείται την επομένη το απόγευμα, αποβιβάζεται και εξετάζει μια υπόθεση αρχαιοκαπηλίας. Στις 4 Σεπτεμβρίου φτάνει στην Καλαμάτα, ανεβαίνει από το λιμάνι στην πόλη με άμαξα, συνοδευόμενος από κάποιο Σαραβάνον, γευματίζει και αναχωρεί για το Νιόκαστρο της Πύλου. Στις 6 Σεπτέμβρη αποβιβάζεται στο Kατάκολο. Φεύγει για τον Πύργο, όπου συναντά τους Γερμανούς αρχαιολόγους και τις τοπικές αρχές. Την Κυριακή 7 Σεπτεμβρίου ανεβαίνει με ζώα στο χωριό Δρούβα της Oλυμπίας και καταλήγει στο σπίτι του Ηλία Κοσμόπουλου, γαμβρού του επιστάτη Γεώργιου Παπαχριστόπουλου από τη Μοιράκα. Την ίδια κιόλας μέρα κατεβαίνει στο πεδίο των ανασκαφών και ορίζει σε συνεννόηση με τους Γερμανούς τα σημεία ανασκαφής. Συμφωνήθηκε να ανασκαφεί τάφρος από το νοτιοανατολικό άκρο του ναού του Δία προς τον Αλφειό ποταμό, ώς το σημείο που εξείχαν στην επιφάνεια κατάλοιπα υδραγωγείου. Μια δεύτερη τάφρος αποφασίστηκε να ανασκαφεί από το “θολωτό, ρωμαϊκό ίσως οικοδόμημα” που βρίσκεται ανατολικά του Κρονίου προς τον Κλαδέο ποταμό με κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά. 

Στις 25 Νοεμβρίου 1875, ημέρα Τρίτη, με τη βελτίωση του καιρού, η ανασκαφή της Oλυμπίας συνεχίστηκε με εργάτες από την Τσακωνιά της Αρκαδίας και άλλους από τη γύρω περιοχή. Στις 27 Νοεμβρίου ο εργάτης Δημήτριος Γκόλιας από τα Μαγουλιανά, έπεσε με τη χειράμαξα και έσπασε την κνήμη του κοντά στον αστράγαλο. Ενας ηλικιωμένος εργάτης Τσάκωνας, ονόματι Ιωάννης Παπαδόγκωνας, του έδεσε το πόδι, αλλά ο Γερμανός αρχαιολόγος Boetticher το έλυσε, για να το ξαναδέσει σωστά. Ανέβασαν τον τραυματία στου Δρούβα με φορείο, τον μετέφεραν στο σπίτι του Ηλιάκου και κάλεσαν γιατρό από το Κριεκούκι, ο οποίος όμως δεν φάνηκε μέχρι και ώρα 3 μ.μ. Αναζήτησαν πρακτικό χειρούργο, ονόματι Κριαρά, που κατοικούσε στο Λαδικό. Ο Κριαράς έφτασε την Κυριακή 30 Νοεμβρίου από το Λαδικό και την επόμενη μέρα μετέφερε τον τραυματία στα Κρέστενα. 

Ο Δημητριάδης αναχώρησε την ίδια μέρα (1η Δεκεμβρίου) για αυτοψίες στα χωριά Κοσκινά, Μάγειρα, Στραβοκέφαλο. Από το Στραβοκέφαλο ο Αριστείδης Κοτσιάς, από το χωριό Δούκα, οδήγησε τον Δημητριάδη στη θέση Κιόνια, δεξιά του ποταμού, όπου υπήρχε πλήθος κεραμιδιών και μαρμάρινων θραυσμάτων και δύο μονολιθικές κολόνες από γκριζόασπρο μάρμαρο. Νοτιότερα υπήρχαν ερείπια “τουρκικών οικημάτων” και αλώνια, ενώ βορειότερα βρύση και δεξαμενή, καθώς και τα ερείπια εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής, ενώ χαμηλότερα τα ερείπια του Αγίου Αθάραπι. Ο Δημητριάδης διερωτάται ορθά, μήπως το Αθάραπις είναι νεοελληνική παραφθορά του Σάραπις, οπότε θα μπορούσε να αναζητηθεί εκεί ιερό των Αιγυπτίων θεών. 

Στο χωριό Λάλα ο Αθανάσιος πληροφορήθηκε από τον πάρεδρο Λεωνίδα Καραμοίρη την εύρεση, πριν τρία χρόνια, «ενός αγγείου γεμάτου ασημένια νομίσματα μικρά και μεγάλα», τα περισσότερα από τα οποία ο ξενοδόχος του Λάλα τα είχε πουλήσει στα Κρέστενα. Πέντε από αυτά, μεγάλα σαν τάληρα και τρία μικρά, όλα ενετικά, είχε στην κατοχή του ο Ιωάννης Δάσουρας από τη Γορτυνία, επίτροπος της νέας εκκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Στη Νεμούτα, στη θέση Άγιος Γεώργιος, του υποδείχτηκαν τάφοι, σπόνδυλοι κιόνων και σηκός ναού. Στα Ασπρα Σπίτια, στο Μύλο είδε την «Σαύρου δειράδα» και λείψανα μνημείου στην κορφή της. Στο χωριό Λούβρο επισκέφτηκε αρχαίο λατομείο πωρολίθων. Κατέβηκε σε συνέχεια στην Ολυμπία, μέσω Μουριάς τη νύχτα, όπου πληροφορήθηκε την εύρεση μεγάλου αγάλματος του Διός από το αέτωμα, στην ανατολική τάφρο του ναού. 

Τις τελευταίες μέρες του Δεκεμβρίου 1875 ήλθαν στο φως με τις ανασκαφές τα περισσότερα από τα αετωματικά γλυπτά του ναού του Διός στην Ολυμπία. Στις 22 Δεκεμβρίου, παρά τη βροχή, επισκέφτηκαν τις ανασκαφές οι πρέσβεις της Πρωσίας και της Ρωσίας, ο γενικός πρόξενος της Ρωσίας στην Κέρκυρα και ένας γιατρός.

 To ημερολόγιο αλλάζει χέρια 

Από τον Οκτώβρη του 1978 και εξής οι ημερολογιακές σημειώσεις είναι γραμμένες από τον δεύτερο επίτροπο των ανασκαφών Oλυμπίας, τον Κωνσταντίνο Δημητριάδη, αδελφό του Aθανάσιου. Στις 23 Οκτωβρίου 1878 ο Κωνσταντίνος σημειώνει μεταξύ άλλων στο ημερολόγιό του ότι αποφασίστηκε να συμπληρωθεί η καμάρα της κρύπτης που οδηγεί στο Στάδιο. Σημειώνει ακόμη ότι, ενώ ανέβαινε στου Δρούβα καβάλα σε άλογο χωρίς σέλα, έπεσε και τραυματίστηκε άσχημα στο δεξί μάτι πάνω από το βλέφαρο, καθώς και στο μέτωπο. Την επόμενη μέρα πρήστηκαν τα βλέφαρά του και αισθανόταν βάρος. Έστειλε το βοηθό του Γεώργιο Αγραφιώτη (τον ίδιο είχε και ο αδελφός του) στον Πύργο να συμβουλευτεί γιατρό. Στις 27 Νοεμβρη 1878 αναφέρει μεταξύ άλλων ότι το καλύτερα διατηρημένο κιονόκρανο της ΝΑ γωνίας του ναού του Δία έπεσε και “έπαθε βλάβη”. Στις 4 με 7 Δεκεμβρίου του 1878 αρρωσταίνει με πυρετό και εμετούς. Ο φίλος του γιατρός Βαρλαμάς του συστήνει να πάρει κινίνη. Από τις 11 πάντως του Δεκέμβρη συνεχίζει να εργάζεται και πάλι κανονικά. Στις 2 Μαίου 1879 επισκέπτεται την Ολυμπία και το νεόκτιστο τότε Αρχαιολογικό Μουσείο ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄. Ο Κωνσταντίνος Δημητριάδης σημειώνει τα παρακάτω ενδιαφέροντα σχόλια για την επίσκεψη: 

«Περί την 10 πρωϊνήν ώραν αφίχθη ο βασιλεύς μετά της ακολουθίας του, υποδοχή αυτού υπ’ άλλων ένθερμος, υπ’ άλλων δε ψυχρά λίαν. Λόγοι, γεύμα, ένθα αναιδείς λόγοι των υπασπιστών του βασιλέως, κουφονοίας επίδειξις. Ερωτήσεις βασιλικαί πολλαί περί του εάν παρεδόθησαν αι κλείδες του Μουσείου στους Γερμανούς. Δυσαρέσκεια του βασιλέως, μάλιστα μετά πικρίας είπε ότι απορεί πώς εισέτι δεν εξετελέσθη η διαταγή της κυβερνήσεώς του. Συστάσεις αυτού ότι οι Γερμανοί είναι ή μάλλον φαίνονται πολύ καλοί άνθρωποι. Εθαύμασε τον Ερμήν του Πραξιτέλους, ολίγον την Νίκην (του Παιωνίου) και περισσότερον τον ταύρον της Ρηγίλλης, συζύγου του Ηρώδου Αττικού. Λογοπαίγνιόν μου, ακουσθέν υπό τινος αληθούς Δημοκρατικού: “Τω βασιλεί ο ταύρος ήρεσε, τον βασιλέα το βόδι δείξαντα και όχι τον Ερμή”. Αλλ’ όμως τας τύχας της ατυχούς πατρίδος μας διευθύνει τοιούτον ζώον. Υπομονή. Πταίομεν όμως οίτινες συμμετέχομεν της διαφθοράς. Μετά ραγδαιοτάτην βροχήν ήτις παπία μας έκαμε περί την 2.30 μ.μ. ανεχώρησεν μετά μεγίστης χαράς. Εκρατύνθη η ιδέα μου ότι το μόνον καλόν πολίτευμα διά την Ελλάδα είναι η Δημοκρατία». 

Σκληροί, ομολογουμένως, οι χαρακτηρισμοί του Κωνσταντίνου Δημητριάδη για τον βασιλέα Γεώργιο. Οφείλω πάντως να ομολογήσω ότι ένας από τους λόγους που με έκαναν να αγαπήσω τους αδελφούς επιτρόπους και με παρακίνησαν να ασχοληθώ μαζί τους ήταν το πάθος τους για τη Δημοκρατία, όπως εκδηλώνεται ξεκάθαρα και με τόλμη μέσα από το παραπάνω σημείωμα.